Heidegger: Η τέχνη και ο χώρος
Martin Heidegger: Η τέχνη και ο χώρος. Εισαγωγή - Μετάφραση - Σχόλια Γιάννης Τζαβάρας.
Εκδόσεις Ίνδικτος, Αθήνα 2006.
Α) Στην εφημερίδα «Ελευθεροτυπία» (30-6-2006, σελ. 32 της «Βιβλιοθήκης») δημοσιεύτηκε η εξής βιβλιοπαρουσίαση:
Σε αυτό το σύντομο κείμενό του για τη γλυπτική και ευρύτερα για την Τέχνη, που γράφτηκε το 1969, ο Χάιντεγκερ εξετάζει τη σχέση γλυπτικής και χώρου.
Ο Γερμανός φιλόσοφος ξεκινάει με το ερώτημα, αν η γλυπτική είναι μια κατάληψη του χώρου, μια κυριαρχία επί του χώρου, ανάλογη με την τεχνολογική-επιστημονική κατάκτηση του χώρου. Και δίνει τελικά αρνητική απάντηση, αφού σημειώνει ότι η γλυπτική τέχνη προσεγγίζει και επεξεργάζεται το χώρο με διαφορετικές προθέσεις και διαφορετικούς τρόπους από την επιστημονική τεχνολογία. Τα γλυπτά, συμπεραίνει ο Χάιντεγκερ, δεν καταλαμβάνουν το χώρο, αλλά ξανοίγουν εκείνη την ευρυχωρία και εκείνους τους τόπους που καθιστούν δυνατή τη διαμονή των ανθρώπων.
Μελετώντας την τέχνη ο Χάιντεγκερ θέτει κυρίως το οντολογικό ερώτημα, αν και με ποιους τρόπους αποκαλύπτεται η αλήθεια των όντων μέσα στο καλλιτέχνημα. Και σε αυτό το κείμενό του βλέπει τη γλυπτική ως ενσάρκωση της αλήθειας του Είναι. Η εισαγωγή και τα σχόλια του Γιάννη Τζαβάρα επιτρέπουν στον αναγνώστη μια βαθύτερη ερμηνευτική κατανόηση του κειμένου του Χάιντεγκερ. Ο Τζαβάρας επισκοπεί τον προβληματισμό του Χάιντεγκερ για το χώρο, όπως αυτός διατυπώνεται στο «Είναι και χρόνος» και όπως αναπτύσσεται στη συνέχεια στις μελέτες του για το φαινόμενο της τέχνης.
Β) Στην ιστοσελίδα http://www.diavasame.gr/book.cfm?itemID=534 δημοσιεύτηκε η εξής βιβλιοκρισία του Στέφανου Ξένου:
Μια φιλοσοφική θεώρηση του χώρου
O Martin Heidegger (1889-1976) θεωρείται ένας από τους κορυφαίους φιλοσόφους του 20ού αιώνα, χάρη κυρίως στο έργο του "Είναι και Χρόνος" (1927). Διετέλεσε καθηγητής στα πανεπιστήμια του Marburg (1923-1928) και του Freiburg (1928-1952). Υπήρξε ο σημαντικότερος μαθητής του ιδρυτή της φαινομενολογίας Edmund Husserl. Οι παραδόσεις του άρχισαν να δημοσιεύονται το 1975 και αριθμούν ήδη εξήντα τόμους. Δεν νοείται σήμερα ερμηνευτική προσέγγιση της ιστορίας της φιλοσοφίας (Προσωκρατικοί, Kant, Nietzsche, Hegel) που να μην λαμβάνει υπόψη της τις θέσεις του Heidegger.
Στο συγκεκριμένο δοκίμιο ο Χάιντεγκερ αναλύει τη θέση του χώρου και ιδίως του καλλιτεχνικού χώρου, δηλαδή εκείνου που φιλοξενεί εκθέματα. Εστιάζοντας στην τέχνη της γλυπτικής, ο συγγραφέας κάνει μια διεισδυτική ματιά στη σχέση και τη θέση του αγάλματος με το χώρο. Επίσης, σημειώνει ο Χάιντεγκερ ότι οι θέσεις του παραμένουν ερωτήματα για τον ίδιο.
Ο χώρος, κατά την κρίση του σπουδαίου φιλοσόφου, είναι μια αντικειμενική πραγματικότητα, ενώ η αίσθηση του χώρου είναι καθαρά υποκειμενικός παράγοντας. Ο καλλιτεχνικός χώρος καταφέρνει να διατηρήσει την ιδιαιτερότητά του και χωρίς τα εκθέματα ή αναλώνεται κάθε φορά στα εκθέματα τα οποία φιλοξενεί; Το κενό, το οποίο κατά πολλούς έχει ως έννοια αρνητική σημασία, τελικά μήπως ενέχει και μια θετική πτυχή, υπό την έννοια ότι διαφυλάσσει το χώρο για κάτι το οποίο πρόκειται να εισέλθει;
Πέρα από τα ανωτέρω ερωτήματα, ο Χάιντεγκερ κάνει λεξικολογικές και ετυμολογικές αναλύσεις στις λέξεις που αφορούν ή προέρχονται από τον «χώρο». Το σπουδαιότερο, όμως, χαρακτηριστικό του δοκιμίου (κάτι στο οποίο ενδεχομένως παίζει ρόλο και η μετάφραση) είναι η γλώσσα του κειμένου, μια γλώσσα καθόλου πομπώδης, υπερφίαλη ή αλαζονική, όπου η απλότητα και η στωικότητα κερδίζουν εκ προοιμίου τον αναγνώστη. Οι σκέψεις του συγγραφέα δεν οδηγούν σε ένα φιλοσοφικό λαβύρινθο, όπου ο αναγνώστης πρέπει να ρίχνει πετραδάκια για να θυμάται το δρόμο, αλλά παρατίθενται με σαφήνεια και αλληλουχία σ’ ένα μονοπάτι το οποίο, μολονότι δεν έχει τέλος (όπως άλλωστε και κάθε φιλοσοφική αναζήτηση), ωστόσο είναι μια πολύ όμορφη διαδρομή.
Τέλος, πρέπει να σημειώσουμε τον πλούσιο σχολιασμό και τις πληροφορίες που παρέχονται στο κάτω μέρος κάθε σελίδας, ώστε ο αναγνώστης να λαμβάνει ορισμένα στοιχεία, προκειμένου να κατανοήσει καλύτερα την ανάλυση των σκέψεων του Χάιντεγκερ. Ένα δοκίμιο που μπορεί να μην φαίνεται ελκυστικό αρχικά, όμως με το πέρασμα κάθε γραμμής, το νόημα και η ουσία του κειμένου γίνονται ολοένα και πιο αποκαλυπτικά, ολοένα και πιο ενδιαφέροντα.
Στέφανος Ξένος