Προέλευση του έργου τέχνης (Χάιντεγκερ)

Η προέλευση του έργου τέχνης (πρωτότυπος τίτλος: Der Ursprung des Kunstwerkes) είναι ένα δοκίμιο του Γερμανού φιλόσοφου Μάρτιν Χάιντεγκερ, το οποίο περιλαμβάνει καινοτόμες φιλοσοφικές αντιλήψεις σχετικά με την τέχνη.

Ήδη κατά τα χρόνια 1935-37 ο Χάιντεγκερ επιδόθηκε στη διερεύνηση αυτού του φιλοσοφικού πεδίου, ανακοίνωσε τα πρώτα επιτεύγματά του σε επανειλημμένες διαλέξεις, αλλά κατέθεσε τα τελικά του συμπεράσματα το 1950 στη συλλογή δοκιμίων: Holzwege (= Αδιέξοδα μονοπάτια, Frankfurt am Main 1950, S. 7-68).

Δομή – Περιεχόμενο

Το δοκίμιο αποτελείται από τρία κεφάλαια: 1) «Το πράγμα και το έργο τέχνης», 2) «Το έργο τέχνης και η αλήθεια», 3) «Η αλήθεια και η τέχνη».

Ποια είναι η προέλευση (= η αιτία) του καλλιτεχνήματος; Θέτοντας αυτό το ερώτημα εύκολα διαπιστώνουμε ότι πέφτουμε σε ένα φαύλο κύκλο: το καλλιτέχνημα προέρχεται από τον καλλιτέχνη αλλά και ο καλλιτέχνης αναδεικνύεται μέσω και εξαιτίας του καλλιτεχνήματος. Χρειάζεται λοιπόν να αναχθούμε όχι πια σε ένα εμπειρικό ον, αλλά σε κάτι αληθινά πρωτύτερο, που είναι η τέχνη ως Είναι τους (= ουσιώδης καταγωγή τους).

Η αναγωγή σ’ αυτό το «πρωτύτερο» δεν είναι εύκολη. Έτσι, ο Χάιντεγκερ ξεκινά από κάτι εντελώς χειροπιαστό, που είναι το καλλιτέχνημα ιδωμένο ως ένα πράγμα. Αλλά ακόμα και το τι είναι ένα πράγμα, δυσκολευόμαστε να προσδιορίσουμε. Υπάρχουν – λέει ο Χάιντεγκερ – τρεις παραδοσιακοί ορισμοί, αντλημένοι από την αρχαιοελληνική φιλοσοφία:

• Το πράγμα είναι ένα υπόβαθρο (αρχαιοελληνικά: ὑποκείμενον), στο οποίο επισυνάπτονται κάποιες ιδιότητες (αρχαιοελληνικά: συμβεβηκότα).
• Το πράγμα προκύπτει από μια πληθώρα αισθητηριακών εντυπώσεων, είναι δηλαδή κάτι αισθητό.
• Το πράγμα είναι μια συναρμογή ύλης και μορφής.

Η Αισθητική, ως φιλοσοφική μελέτη των καλλιτεχνημάτων, προσκολλήθηκε κατά τους τελευταίους αιώνες στην τρίτη αντίληψη κι ερμήνευσε το καλλιτέχνημα ως συνδυασμό ύλης και μορφής, τον οποίο επιτυγχάνει ο καλλιτέχνης μορφοποιώντας τα υλικά του (π.χ. ο ζωγράφος τα χρώματα, ο μουσικός τις νότες, ο λογοτέχνης τα νοήματα). Αλλά η διάκριση ύλης και μορφής έχει αντληθεί από τη χειρωνακτική επεξεργασία που πραγματοποιεί ένας τεχνίτης, και δεν είναι ούτε κατάλληλη ούτε επαρκής για να κατανοηθεί η καλλιτεχνική περιοχή.

Για να εμβαθύνει στην ουσία του καλλιτεχνήματος ο Χάιντεγκερ χρησιμοποιεί τον γνωστό ζωγραφικό πίνακα του Βαν Γκογκ, που παριστάνει ένα ζευγάρι χρησιμοποιημένα παπούτσια. Παρατηρώντας αυτά τα παπούτσια δεν πρέπει να αρκεστούμε στο ότι αυτά είναι πράγματα (δηλαδή να αρκεστούμε στο Είναι-των-πραγμάτων, στο «πραγμοειδές», γερμανικά das Dinghafte), ούτε στην εξυπηρέτηση που προσφέρουν στον άνθρωπο ως χρηστικά όργανα (δηλαδή στο Είναι-των οργάνων, στο «οργανοειδές», γερμανικά das Zeughafte), αλλά είναι απαραίτητο να εισδύσουμε στο πώς αυτά εντάχθηκαν στον κόσμο της τέχνης. Και πράγματι, αν ιδωθούν εις βάθος τα ζωγραφισμένα παπούτσια αποκαλύπτουν ολόκληρο τον κόσμο της χωριάτισσας που τα φορούσε κι ολόκληρη τη γη με την οποία ήταν συνδεδεμένη η χωριάτισσα σκάβοντας, φυτεύοντας ή θερίζοντας. Το έργο τέχνης είναι λοιπόν ικανό να μας αποκαλύψει το Είναι των ζωγραφισμένων όντων, το «εργοειδές» τους (γερμανικά das Werkhafte).

Το συμπέρασμα του Χάιντεγκερ, ότι το καλλιτέχνημα αποκαλύπτει το Είναι ως αλήθεια των όντων, είναι μια καινοτόμος αντίληψη που εναντιώνεται αφενός στην αρχαιοελληνική (Πλατωνική) πεποίθηση ότι το καλλιτέχνημα ως μίμηση των πραγματικών όντων απέχει κατά πολύ από την αλήθεια, αφετέρου εναντιώνεται στον μεσαιωνικό προσδιορισμό της αλήθειας ως συμφωνίας της νόησης με τα πράγματα (adaequatio intellectus et rei).

Αντλώντας ως πρότυπο καλλιτεχνήματος έναν αρχαιοελληνικό ναό, ο οποίος αναδεικνύει τον θρησκευτικό κόσμο των αρχαίων Ελλήνων αλλά και τη γη ως πέτρινο έδαφος, πάνω στο οποίο αυτός ο κόσμος θεμελιώθηκε, ο Χάιντεγκερ εισδύει στις οντολογικές έννοιες «κόσμος» και «γη» ως ανάδυση (= αποκάλυψη) της ανθρώπινης διαβίωσης και κουλτούρας, κατά το μέτρο που αυτή καταδύεται στο μυστήριο της γήινης διαμονής μας. Ο έτσι νοούμενος «κόσμος» δεν είναι το σύνολο των επίγειων και υπόγειων όντων, ούτε κάτι που μπορεί να γίνει γνωστικό αντικείμενο, αλλά «κοσμικεύεται» (weltet) στις ακραίες στιγμές, π.χ. του τοκετού και του θανάτου ή κατά τη λήψη των μεγάλων πολιτικών αποφάσεων· είναι η ανοιχτότητα των όντων. Ο κόσμος διανοίγει την αδιανόητη κρυφότητα της αυτοεγκλειόμενης «γης» κι έτσι αποδέχεται την εξάρτησή του από αυτήν. «Η ανόρθωση ενός κόσμου και η προαγωγή της γης είναι δυο ουσιώδη στοιχεία μέσα στο εργοειδές του έργου τέχνης» (Holzwege, S. 36).

Ακόμα και για το καλλιτεχνικά ωραίο (= το κάλλος), το οποίο μόχθησαν να προσδιορίσουν οι στοχαστές εδώ και αιώνες, ο Χάιντεγκερ έχει να πει έναν πρωτότυπο λόγο: η ομορφιά δεν είναι κάτι απολαυστικό ή μια αρμονική διάταξη των επιμέρους στοιχείων, αλλά είναι αποτέλεσμα εκείνης της «κοσμικής» φωταγώγησης των όντων βάσει του αυτοκρυπτόμενου Είναι. Το ωραίο δεν είναι λοιπόν κάτι αυθύπαρκτο, αλλά απορρέει κι εξαρτάται από την αλήθεια. «Το φέγγος που έχει ριχτεί στο έργο τέχνης είναι το ωραίο. Η ομορφιά είναι ένας τρόπος ύπαρξης της αλήθειας ως μη-κρυπτότητας» (Holzwege, S. 44).

Βιβλιογραφία

• Θανασάς, Παναγιώτης: «Η τέχνη ως οντολογία. Ο Heidegger για την Προέλευση του έργου τέχνης». Στο: Ελληνική Φιλοσοφία και Καλές Τέχνες (επιμ. Κ. Βουδούρης). Εκδόσεις Ιωνία,  Αθήνα 2000, 59-70.
• Κουλουμπαρίτσης, Λάμπρος: «Αρχαία τέχνη και τεχνική κατά τον M. Heidegger». Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση 1 (1984), 51-63.
• Πρώιμος, Κωνσταντίνος Β.: Στα όρια της Αισθητικής. Ο ρόλος της τέχνης στα κείμενα του Martin Heidegger και του Jacques Derrida. Εκδόσεις Κριτική, Αθήνα 2003.
• Τζαβάρας, Γιάννης: «Η ουσία της σύγχρονης τέχνης κατά τον Heidegger». Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση 108 (2019), 210-225.
• Heidegger, Martin: Η προέλευση του έργου τέχνης. Εισαγωγή – Μετάφραση – Σχόλια Γιάννη Τζαβάρα. Εκδόσεις Δωδώνη, Αθήνα – Γιάννινα 1986. ISBN13: 9789602481103.
• Heidegger, Martin: Η τέχνη και ο χώρος. Εισαγωγή – Μετάφραση – Σχόλια Γιάννης Τζαβάρας. Εκδόσεις Ίνδικτος, Αθήνα 2006, ISBN 960-518-260-2.
• Heidegger, Martin: "... Ποιητικά κατοικεί ο άνθρωπος...". Δίγλωσση έκδοση. Μετάφραση Ιωάννα Αβραμίδου, Επιμ. Γιώργος Ξηροπαΐδης. Εκδόσεις Πλέθρον, Αθήνα 2008.
• Heidegger, Martin - Shapiro, Meyer - Derrida, Jacques: Τα παπούτσια του Van Gogh. 3 + 1 κείμενα. Μετάφραση Γιάννης Τζαβάρας - Γιώτα Αργυροπούλου - Νίκος Δασκαλοθανάσης. Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 2006.