Εμπεδοκλή Άπαντα
Τριάντα χρόνια πριν ο Καθηγητής του Πανεπιστημίου Κρήτης Γιάννης Τζαβάρας είχε εκδώσει το βιβλίο Η ποίηση του Εμπεδοκλή (Εκδόσεις Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1988) με τα ως τότε γνωστά αποσπάσματα του Εμπεδοκλέους. Εν τω μεταξύ, πριν εικοσιπέντε χρόνια ανακαλύφθηκε ο λεγόμενος «Πάπυρος του Στρασβούργου», ο οποίος «περιέχει κείμενο του Εμπεδοκλέους απευθείας και όχι πια μέσω παραθεμάτων μεταγενέστερων συγγραφέων», όπως αναφέρει ο Γ. Τζαβάρας στον Πρόλογό του (σελ. 9). Στη νέα αυτήν έκδοση για τον Εμπεδοκλή, ο επιμελητής προσέθεσε το αρχαιοελληνικό κείμενο από τον «Πάπυρο του Στρασβούργου», τη μετάφρασή του και σχόλια, ενώ αφαιρέθηκε ο πίνακας όλων των αρχαιοελληνικών λέξεων που χρησιμοποιούνται από τον Εμπεδοκλή, καθώς και το υπόμνημα των πηγών.
Έτσι η νέα αυτή έκδοση καθίσταται, όπως σχολιάζει ο επιμελητής, περισσότερο χρηστική και όχι κριτική με το φιλολογικό νόημα και γι’ αυτό δεν παρέχεται κριτικό υπόμνημα. Παρόλα αυτά έχει κάποιον κριτικό χαρακτήρα, καθώς στα σχόλια αναφέρονται κάποιες εναλλακτικές γραφές. Ως βάση για τα αποσπάσματα από το Περί φύσεως και το Καθαρμοί έργο του Εμπεδοκλέους χρησιμοποιείται η κλασική έκδοση των Προσωκρατικών των Diels-Kranz, η οποία, παρά τα όποια σφάλματα, παραμένει η πλέον καταξιωμένη στο είδος της.
Το βιβλίο είναι καλαίσθητο και προσεγμένο ως έκδοση και αποτελείται από τον πίνακα περιεχομένων (σελ. 7), τον Πρόλογο του επιμελητή (σελ. 9), την Εισαγωγή του (σελ. 11-30), τα αποσπάσματα από το Περί φύσεως του Εμπεδοκλέους με τη μετάφραση και το σχολιασμό τους (σελ. 32-161), τα αποσπάσματα από το έργο του Καθαρμοί με τη μετάφραση και το σχολιασμό τους (σελ. 162-199), τον Πάπυρο του Στρασβούργου με τη μετάφραση και τον σχολιασμό του (σελ. 200-216), τις αντιστοιχίες στην αρίθμηση των αποσπασμάτων από διάφορες εκδόσεις (σελ. 217-223), έναν πίνακα των λέξεων που απαντούν μόνο στον Εμπεδοκλή (σελ. 224-225), πίνακα αρχαίων μαρτυριών (σελ. 226-252), λατινοελληνικούς τίτλους αρχαίων συγγραμμάτων (σελ. 253-256) και τη βιβλιογραφία (σελ. 257-264).
Στην Εισαγωγή του ο Γιάννης Τζαβάρας μας ομιλεί για τον Ακράγαντα της Σικελίας και τον Εμπεδοκλή, ένα μίγμα φιλοσόφου, γιατρού, μάγου, επιστήμονα, καλλιτέχνη, πολιτικού ηγέτη και ιερέα και τους θρύλους που συνδέονταν με το όνομά του. Από το έργο του Εμπεδοκλέους έχουν διασωθεί περίπου 520 στίχοι, περισσότεροι από εκείνους κάθε άλλου προσωκρατικού στοχαστή. Χάρη σε παραθέματα μεταγενέστερων συγγραφέων διασώζονται κάποια αποσπάσματα από τα έργα του Περί φύσεως και Καθαρμοί. Τα αποσπάσματα αυτά δεν είναι πάντοτε βέβαιο σε ποιο από τα δύο έργα ανήκουν, ούτε ποια είναι η θέση τους σε αυτά.
Ως φιλόσοφος ο Εμπεδοκλής προσπάθησε να γεφυρώσει το χάσμα ανάμεσα στον Ηρακλείτειο πλουραλισμό και τον Παρμενίδειο μονισμό στη φιλοσοφική αναζήτηση της ουσίας, δηλαδή της φύσης των όντων. Ο Εμπεδοκλής ξεπερνά αυτό το οντολογικό χάσμα καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι «φύσις οὐδενὸς ἐστίν», «δεν υπάρχει ουσία κάποιου», στρέφοντας το ενδιαφέρον του από το κοσμολογικό πρόβλημα, το ον και τα όντα, στα θνητά και το πρόβλημα της ζωής. Η ζωή προέρχεται από τα τέσσερα ριζώματα, τα οποία συνδέονται με τέσσερις Θεούς. Η φωτιά με τον Δία (ο Ζευς είναι ζέων και δίνει ζωή), η γη με την Ήρα (η οποία είναι γόνιμος φορέας ζωής), ο αέρας με τον Άδη (Ἄιδης - Ἀιδωνεύς, ο οποίος δεν βλέπεται, όπως ο θάνατος) και με το νερό συνδέεται η Νήστις (στερημένη από ζωή θεότητα του κάτω κόσμου, η ζωή είναι ρευστή, όπως το νερό).
Χάρη στα τέσσερα ριζώματα η ζωή συνδέεται με τον θάνατο, ενώ τα θνητά όντα υπερβαίνουν τον θάνατο και την ανυπαρξία και καθίστανται πρωταρχικότερα από τα όντα της κοσμολογίας. Έχουμε μια ασταμάτητη εναλλαγή ζωής και θανάτου, που συνδέεται με τη μετενσάρκωση και οδηγεί τα θνητά όντα μέσα από τη φιλότητα (φιλία) στην ενοποίηση των ριζωμάτων (γέννηση) και μέσα από το νεῖκος (διαμάχη) στον διαχωρισμό τους. Μέσα από αυτήν την ασταμάτητη εναλλαγή ζωής και θανάτου έχουμε την πραγματική διαιώνιση.
Παλαιότερα, κατά τον 19ο αιώνα, υποστηρίχθηκε ότι θεματικά και υφολογικά υπάρχει διαφορά ανάμεσα στην επιστημονική εξέταση των κοσμικών και βιολογικών φαινομένων που βλέπουμε στο Περί φύσεως και στις θρησκευτικές και μυστικιστικές απόψεις των Καθαρμών, ενώ κατά τον 20ό αιώνα υποστηρίχθηκε ότι υπάρχει συνέπεια και συνέχεια ανάμεσά τους. Στο Περί φύσεως η ζωή προϋπάρχει της γέννησης και συνεχίζεται μετά τον θάνατο, αλλά η αντίληψη αυτή δεν μπορεί να ονομαστεί πίστη στη μετεμψύχωση, με το νόημα του χριστιανικού δόγματος τουλάχιστον, γιατί δεν γίνεται αναφορά στην ψυχή. Η ζωή συνεχίζεται χάρη στην επανένωση των τεσσάρων ριζωμάτων που συγκροτούν κάθε φορά μια ζωή άλλου είδους. Βλέπουμε τη γνωσιολογική ανεπάρκεια της ανθρώπινης εμπειρίας κυρίως, αλλά και της νόησης ως προς τη γνώση των όντων, ενώ υπάρχουν πολλά αποσπάσματα που έχουν βιολογικό χαρακτήρα.
Στους Καθαρμούς φαίνεται ότι στη ζωή μας έχει επικρατήσει το νεῖκος εις βάρος της φιλότητος και ότι τα ζωντανά όντα είναι συγγενικά μεταξύ τους από την άποψη της μετενσάρκωσης. Η μετενσάρκωση δεν είναι ένα ευτυχές γεγονός, αλλά μια συνεχής οδυνηρή εναλλαγή και η ζωή είναι μια διαδικασία αδιάκοπης κάθαρσης, δηλαδή μιας συνεχούς μετάβασης από μια εποχή θεϊκής μακαριότητας και τελειότητας σε μια εποχή βαθμιαίας επαναπροσέγγισης προς εκείνη τη μακαριότητα με στόχο την εξομοίωση με τη θεϊκή τελειότητα. Στη μετενσάρκωση τα θνητά όντα δεν έχουν την ικανότητα να προβούν με δική τους προαίρεση στην αθανασία, αλλά μεταβαίνουν από τη μια μορφή θνητής ζωής στην άλλη. Η αθανασία είναι προνόμιο των αθανάτων όντων, τα οποία έχουν μια σχέση μίσους και διαμάχης με τα θνητά όντα. Οι θνητοί είμαστε εκπεσμένοι δαίμονες, που διανύουν την εποχή της κάθαρσης από κάποιο αμάρτημα. Όποιος φονεύσει ή πατήσει όρκο μετενσαρκώνεται για 30.000 χρόνια, μας λέει ο Εμπεδοκλής που θυμάται τις προηγούμενες ζωές του, στις οποίες υπήρξε αγόρι, κορίτσι, θάμνος, πουλί, ψάρι. Αντιτίθεται στις θυσίες των ζώων και πιστεύει ότι δεν πρέπει να σκοτώνουμε τα έμψυχα όντα ή να τρώμε κρέας. Μπορεί κι εμείς να μετενσαρκωθούμε σε ζώα ή να τρώμε συγγενείς μας. Ο Θεός είναι απρόσιτος στη γνώση, δεν είναι σωματικός ή ανθρωπόμορφος, αλλά νους.
Το πιο σημαντικό στοιχείο του βιβλίου είναι η συμπερίληψη του Παπύρου του Στρασβούργου με τη μετάφραση και τα σχόλιά του. Όπως αναφέρει ο Γιάννης Τζαβάρας (σελ. 200), ο πάπυρος βρέθηκε το 1904 στην αρχαία Πανόπολι της Άνω Αιγύπτου, στάλθηκε στο Βερολίνο και κατέληξε στην Εθνική και Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη του Στρασβούργου. Η αποκατάσταση του παπύρου κοινοποιήθηκε το 1994 και δημοσιεύτηκε το 1999. Ο πάπυρος περιέχει 71 στίχους του Εμπεδοκλέους και πρόκειται για το πρώτο κείμενο προσωκρατικού στοχαστή που παραδίδεται απευθείας και όχι ως παράθεμα μεταγενέστερου δοξογράφου ή ως τμήμα ανθολόγησης. Οι 53 πρώτοι στίχοι ανήκαν στο πρώτο βιβλίο του Περί φύσεως, ενώ οι 18 επόμενοι στο δεύτερο βιβλίο. Στο περιεχόμενο του παπύρου είχε αναφερθεί ξανά σε άρθρο του στο παρελθόν ο Γ. Τζαβάρας, ενώ οι στίχοι αυτοί συμπεριελήφθησαν από τον Βασίλειο Κύρκο και στην ελληνική μετάφραση του έργου Οι Προσωκρατικοί των Diels-Kranz (2005). H θεματική των στίχων του ποιήματος περιλαμβάνει τις βασικές θεματικές του Περί φύσεως που είδαμε παραπάνω, δηλαδή τις οντολογικές δοξασίες του Εμπεδοκλέους, όπως επίσης και τις βιολογικές και κοσμολογικές του δοξασίες. Σύμφωνα με τον Γιάννη Τζαβάρα, με τη δημοσίευση του παπύρου αυτό που καταδεικνύεται είναι ότι στη σκέψη του Εμπεδοκλέους ποτέ δεν υπήρξε διαχωρισμός ανάμεσα στο πρόβλημα του κόσμου και της ζωής, ανάμεσα στη φυσική και την εσχατολογία, ανάμεσα στη θρησκεία και την επιστήμη, οι οποίες είναι αλληλένδετες.
Εν κατακλείδι μπορούμε να πούμε ότι η σημασία της παρούσας έκδοσης έγκειται στο ότι μας προσφέρει συγκεντρωτικά το σύνολο των αποσπασμάτων ενός εκ των σημαντικότερων προσωκρατικών φιλοσόφων, μεταφρασμένων και σχολιασμένων. Η πιο σημαντική προσφορά της νέας αυτής έκδοσης στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό, όπως είπαμε και πιο πάνω, είναι η συμπερίληψη του κειμένου του Παπύρου του Στρασβούργου, μεταφρασμένου και σχολιασμένου. Το βιβλίο αυτό προτείνεται ανεπιφύλακτα τόσο στο ακαδημαϊκό κοινό που ενδιαφέρεται για την φιλοσοφική και φιλολογική εμβάθυνση στο έργο του Εμπεδοκλέους, όσο και στο φοιτητικό, αλλά και ευρύτερο καλλιεργημένο αναγνωστικό κοινό που θα επιθυμούσε μια πρώτη γνωριμία με τη διανόησή του. Συνεπώς θα λέγαμε ότι το βιβλίο αυτό αξίζει να βρει τη θέση του τόσο στις ιδιωτικές μας βιβλιοθήκες όσο και στις δημόσιες, ακαδημαϊκές και σχολικές βιβλιοθήκες.
ΜΑΝΩΛΗΣ Β. ΠΕΡΑΚΗΣ
ΔΙΔΑΚΤΩΡ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ
ΑΘΗΝΑ