Πλωτίνος: Εννεάδων 30-33

Πλωτίνος: Εννεάδων βιβλία 30-33 (Το «μεγάλο βιβλίο»)

Εισαγωγή - Μετάφραση - Σχόλια Γιάννη Τζαβάρα. «Δωδώνη», Αθήνα-Γιάννινα 1995, 342 σελ.

Το μεγαλύτερο μέρος αυτού του βιβλίου είναι διαθέσιμο ηλεκτρονικά. Για να το αντλήσετε, πατήστε εδώ.

Α) Στο οπισθόφυλλο του βιβλίου εκτίθεται η εξής παρουσίαση:

Ο γεννημένος και σπουδασμένος στην Αίγυπτο Πλωτίνος (205-270 μ.Χ.) αναλαμβάνει με το προφορικό και γραπτό του έργο μια αναμέτρηση με τη διδασκαλία του Πλάτωνα. Αλλά συγγράφοντας τα βιβλία 30-33 αναλαμβάνει έναν ακόμα βαρύτερο μόχθο: να αναμετρηθεί σε βάθος με την κατεξοχήν πεποίθηση του Πλάτωνα, που είναι η σημαντικότητα του βλέπειν και βλέπεσθαι.

Το κυρίως βλέπειν δεν είναι για τον Πλωτίνο μια δραστηριότητα που προϋποθέτει ένα ορατό αντικείμενο ή κάποιες αξιοθέατες ιδέες, αλλά είναι μια δραστηριότητα που δημιουργεί το αντικείμενό της, που το καθιστά ορατό όχι μόνο φωταγωγώντας το αλλά και παρέχοντάς του οντότητα. Και το ότι κατορθώνουμε ως άνθρωποι να αναβλέψουμε προς τις ανώτερες και ανώτατες μορφές («ιδέες»), οφείλεται στο ότι ήδη ως όντα προερχόμαστε από αυτές και μάλιστα από την εποπτική τους δεινότητα.

Γιάννης Τζαβάρας

 Β) Εισαγωγικά:

           Η «Εισαγωγή του μεταφραστή» (σελ. 11-52) αυτού του βιβλίου ασχολείται αρχικά με το πρόβλημα που διείδε ο Richard Harder, όταν διαπίστωσε βάσει φιλολογικών κριτηρίων ότι τέσσερις χρονικά συνεχόμενες πραγματείες του Πλωτίνου (τα βιβλία 30-33) απαρτίζουν μια συγγραφική ενότητα. Μια ικανοποιητική φιλοσοφική λύση δίνεται από τον Γιάννη Τζαβάρα, που υποστηρίζει ότι «κεντρικό και ενδόμυχο θέμα ολόκληρης αυτής της ‘μεγάλης’ πραγματείας είναι η θέαση μέσα στην καθολικότητά της» (σελ. 13). Αυτή η λύση επεξηγείται σε όλη της την έκταση: Υποστηρίζεται ότι το βασικό ερώτημα ολόκληρης της πραγματείας αφορά το οντολογικό και μεθοδολογικό βεληνεκές του βλέπειν και βλέπεσθαι (σελ. 15) και προσφέρεται λεπτομερειακά η ενιαία δομή ολόκληρης της πραγματείας (σελ. 18-19). Διαπιστώνεται ο ρόλος-κλειδί, τον οποίο παίζει η πεποίθηση του Πλωτίνου περί της οντογενετικής ικανότητας του βλέπειν (σελ. 20), και επιμερίζεται το περιεχόμενο σε δύο βασικά θέματα, από τα οποία το πρώτο αφορά τις πλωτινικές «υποστάσεις» ως θεατές (σελ. 22-27), ενώ το δεύτερο αφορά τις υποστάσεις ως αξιοθέατα (σελ. 28-35). Για την περίφημη πραγματεία του Πλωτίνου κατά των Γνωστικών (βιβλίο 33), που φαίνεται να βγαίνει έξω από το κεντρικό θέμα, γίνεται ειδική και ευρεία αναφορά (σελ. 36-41). Τέλος παρέχονται κάποιες φιλολογικές επεξηγήσεις σχετικά με τις μεταφραστικές λύσεις που δόθηκαν (σελ. 41-44).

Γ) Στο περιοδικό «Σύγχρονη Σκέψη», τεύχος 194 (1995), σελ. 3, δημοσιεύτηκε η εξής βιβλιοκρισία του Διονύση Κωστίδη:

ΠΛΩΤΙΝΟΣ: «Εννεάδων Βιβλία 30-33». Εισαγωγή-Μετάφραση-Σχόλια Γιάννη Τζαβάρα. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1995, σελίδες 341.

Οι έξι εννεάδες (τμήματα συγγραμμάτων) του σπουδαίου νεοπλατωνικού φιλοσόφου Πλωτίνου περιλαμβάνουν τις πενήντα τέσσερις (54) συνολικά φιλοσοφικές πραγματείες του, τις οποίες διέσωσε και ταξινόμησε ο μαθητής του Πορφύριος. Η κλασική ελληνική φιλοσοφία πολλά οφείλει στην ανανεωτική και εμβαθυντική σκέψη του Πλωτίνου, στις γνώσεις του, στη διαλεκτική προσπάθειά του να αναπτύξει τα πλατωνικά δόγματα και να τα συνδυάσει με τις στωικές και περιπατητικές θεωρίες, αλλά και με πραγματείες του Αριστοτέλη. Από την άποψη αυτή πολυσήμαντη είναι η εργασία του καθηγητή του Πανεπιστημίου Κρήτης Γιάννη Τζαβάρα, ο οποίος με το προαναφερόμενο βιβλίο του, τη διαφωτιστική εισαγωγή και τα εξίσου διαφωτιστικά σχόλια που συνοδεύουν τα κείμενα των βιβλίων 30-33 των Εννεάδων, μας δίδει μια πολύ εμβαθυντική ερμηνεία και απόδοση των κύριων σημείων της πλωτινικής φιλοσοφίας. Διευκρινίζει ο κ. Τζαβάρας ότι η κύρια προσπάθεια του Πλωτίνου ήταν να αποδώσει την ουσία των διδαγμάτων του Πλάτωνα, να τα ερμηνεύσει, να τα προστατεύσει από ενδεχόμενες παρερμηνείες, να διατηρήσει την καθαρότητα και την αλήθεια τους. Και πραγματικά, με τα βιβλία 30-33 γίνεται ολοφάνερη η μεγάλη και επιτυχημένη προσπάθεια του Πλωτίνου να εισχωρήσει, κατά την κυριολεκτούσα έκφραση του κ. Τζαβάρα, στον «βαθύτερο στοχαστικό πυρήνα» της πλατωνικής θεωρίας των ιδεών, στην οντολογική και μεθοδολογική σηματοδότηση της πλατωνικής πεποίθησης για τη σημαντικότητα, κατά τη θεωρία των ιδεών, του βλέπειν και βλέπεσθαι. Στα ίδια βιβλία εκφράζεται και η πεποίθηση του Πλωτίνου ότι τα πάντα περιλαμβάνονται στις τέσσερις εγκόσμιες υποστάσεις, εκ των οποίων τρεις είναι νοητές και μία αισθητή (φύση, ψυχή, νους, Ένα). Τις υποστάσεις αυτές αναλύει εμβαθυντικά ο κ. Τζαβάρας με την εισαγωγή και τα εκτεταμένα σχόλιά του, εκθέτοντας μάλιστα με απλή γλώσσα δυσκολότατες φιλοσοφικές έννοιες. Θα παραθέσουμε εδώ δύο παραδείγματα: Σε ένα σχόλιο (σελ. 68) εξηγεί ότι, κατά τον Πλωτίνο, η φύση έχει χαρακτηριστικά ανάλογα των υποστάσεών του: Έχει δηλαδή την αυτοθέαση, την αυτοσυναίσθηση και την αυτοκατανόηση, χωρίς όμως να ταυτίζεται με τις αντίστοιχες λειτουργίες της ψυχής, επειδή η φύση χαρακτηρίζεται από συνεχή επανάπαυση και κάποια στατικότητα. Εξηγεί ακόμη ο κ. Τζαβάρας, με ποιο τρόπο περιγράφει τη νοητή ωραιότητα ο Πλωτίνος: Κατ’ αρχή αναφέρεται στην αποκλειστικότητά της απ’ το ένα μέρος και στην καθολικότητά της απ’ το άλλο, πράγμα που σημαίνει ότι η νοητή ωραιότητα δεν αντιπαρατίθεται σε κάποιο μη ωραίο υλικό και ούτε εξωραΐζει κάποιο τέτοιο υλικό, αλλά είναι αυθύπαρκτη και αποκλειστική.

Επαναλαμβάνουμε, λοιπόν, ότι πολύ διαφωτιστική και χρήσιμη είναι η εργασία του καθηγητή κ. Τζαβάρα για την κατανόηση και την ερμηνεία της εξαίρετης φιλοσοφικής σκέψης του Πλωτίνου. Και δεν γνωρίζουμε αν υπάρχει άλλη παραπλήσια εργασία, σχετική με τα βιβλία 30-33 των πλωτινικών Εννεάδων, ταυτόσημη ως προς το εύρος και το βάθος της.

Διον. Κωστίδης