Πραγματεία περί χρόνου (Αριστοτέλης)

Τον Μάιο του 2021 δημοσίευσε ο Γιάννης Τζαβάρας στη Βικιπαίδεια το λήμμα:

 

"Πραγματεία περί χρόνου" (Αριστοτέλης)

 

Το λήμμα έχει ως εξής:

Η Πραγματεία περί χρόνου είναι μια σχεδόν αυθύπαρκτη μελέτη ενταγμένη στο βιβλίο Δ, Κεφάλαια 10-14, των Φυσικών του Αριστοτέλη. (¹) Πρόκειται για μια συστηματική επεξεργασία του χρόνου (αλλά και του «τώρα» [= του παρόντος], των χρονικών και άχρονων όντων, καθώς και καθημερινών σχετικών εκφράσεων), που συγκροτεί ένα εξαιρετικό φιλοσοφικό επίτευγμα τόσο για την εποχή του όσο και για τους μετέπειτα αιώνες.

Στο ίδιο βιβλίο των Φυσικών ο Αριστοτέλης εξετάζει επίσης τις έννοιες «τόπος», «άπειρο» και «κενό», αλλά καμιά από αυτές με τόση ενδελέχεια όσο τον χρόνο.

Δομή

Η πραγματεία ξεκινά με μια εκτεταμένη Εισαγωγή, που θέτει τρία θεμελιώδη ερωτήματα: Α) Υπάρχει διόλου ο χρόνος; Β) Αν υπάρχει, μπορεί να βρεθεί η ουσία του; Γ) Είναι διόλου βοηθητικές οι γνώμες που έχουν ήδη διατυπωθεί; Και τα τρία ερωτήματα τίθενται ως προβλήματα που οδηγούν σε αδιέξοδο: είναι α-πορίες (217b 30: διαπορῆσαι).

Το 1^ο Μέρος διεξάγει μια μεθοδική πορεία, για να χτίσει τα δομικά στοιχεία που συναποτελούν τον χρόνο. Καταλήγει στον τελικό και εφεξής καθοδηγητικό ορισμό: Ο χρόνος είναι «αριθμός της κίνησης με αναφορά σε κάτι πρωτύτερο και σε κάτι ύστερο» (219b 1-2).

Το 2^ο Μέρος ασχολείται με το πιο επίμαχο στοιχείο του χρόνου, που είναι το παρόν. Ο Αριστοτέλης το ονομάζει «τὸ νῦν» και διαπιστώνει τόσο την ταυτότητά του όσο και την ετερότητά του, την αλληλεξάρτησή του με τον χρόνο και την ικανότητά του να καθιστά τον χρόνο συνεχή (λατινικά: continuum) αλλά και επ’ άπειρο διαιρετό.

Τα Μέρη 3-6 μελετούν τις ιδιότητες του χρόνου, τα χρονικά και τα άχρονα όντα, τις σημασίες κάποιων καθημερινών χρονικών εκφράσεων (π.χ. «κάποτε», «πρόσφατα», «μόλις τώρα», «από παλιά», «ξαφνικά») και κάποια περαιτέρω προβλήματα που αφορούν την ουσία του χρόνου.

 

Περιεχόμενο

• Εισαγωγή: Απορίες σχετικά με την ύπαρξη και την ουσία του χρόνου

(Κεφ. 10, 217b29 – 218b9)

Αφού ο χρόνος συντίθεται από κάτι που δεν είναι πια (= παρελθόν) και από κάτι που δεν είναι ακόμα (= μέλλον), μήπως δεν υπάρχει;

Όσα είναι υπαρκτά, αποτελούνται από κάποια μέρη· ο χρόνος αποτελείται όμως από μέρη είτε παρελθόντα είτε μελλοντικά. Και όσον αφορά το τώρα, αυτό δεν είναι μέρος, διότι το μέρος είναι πάντα ένα μέτρο του όλου, κάτι που δεν συμβαίνει με το τώρα.

Υπάρχουν δύο εκδοχές για το τώρα: είτε παραμένει πάντα το ίδιο, είτε είναι κάθε φορά διαφορετικό· αλλά και οι δύο εκδοχές φαίνεται να αποκλείονται.

Τέλος, οι γνώμες των προγενέστερων φιλοσόφων για το τι είναι χρόνος, δεν μπορούν να μας διαφωτίσουν. Οι δύο επικρατέστερες, ότι ο χρόνος είναι η κίνηση του περιφερόμενου σύμπαντος (κατά τον Πλάτωνα) και ότι ο χρόνος είναι η ίδια η σφαίρα του σύμπαντος (κατά τους Πυθαγορείους) εύκολα μπορούν να αναιρεθούν.

• Μέρος Πρώτο: Ο ορισμός του χρόνου

(Κεφ. 10, 218b 9-20 + Κεφ. 11, 218b21 – 219b9)

Ι. Ο χρόνος δεν είναι κίνηση, ούτε όμως ανεξάρτητος από την κίνηση. Από αυτά συμπεραίνεται ότι ο χρόνος είναι κάτι που ιδιάζει στην κίνηση χωρίς να ταυτίζεται με αυτήν.

ΙΙ. Κάθε τι που κινείται, προχωρά από κάτι πρωτύτερο σε κάτι ύστερο. Αφού κάθε κινούμενο μέγεθος είναι συνεχές, συνεχής είναι και η κίνηση, συνεπώς και ο χρόνος. Και αφού τα πρωτύτερα και ύστερα ιδιάζουν γενικά στο μέγεθος, κατ’ ανάγκη ιδιάζουν και στην κίνηση και στον χρόνο.

ΙΙΙ. Αναγνωρίζουμε τον χρόνο, όταν βάζουμε όρια σε μια κίνηση ξεχωρίζοντας τις φάσεις της σε πρωτύτερες και ύστερες· τότε λέμε ότι «πέρασε κάποιος χρόνος». Όταν λοιπόν καταλάβουμε ότι έχουμε δύο τώρα, το ένα πρωτύτερο και το άλλο ύστερο, τότε λέμε ότι αυτό είναι χρόνος. Τούτο λοιπόν είναι ο χρόνος: ένας αριθμός της κίνησης ως προς το πρωτύτερο και το ύστερο.

IV. Η λέξη «αριθμός» σημαίνει άλλοτε το αριθμούμενο και το αριθμήσιμο, άλλοτε εκείνο μέσω του οποίου αριθμούμε. (Π.χ., όταν λέμε «εκατό άλογα», το εκατό είναι ο αριθμός μέσω του οποίου αριθμούμε, ενώ τα άλογα είναι τα αριθμούμενα). Προφανώς ο χρόνος είναι το αριθμούμενο και όχι αυτό μέσω του οποίου αριθμούμε.

• Μέρος Δεύτερο: Το τώρα

(Κεφ. 11, 219b9 – 220a26)

Ι. Ο χρόνος είναι από μια άποψη πάντα ο ίδιος, αλλά από μια άλλη άποψη πάντα διαφορετικός, κι αυτό επειδή το τώρα είναι από μια άποψη πάντα το ίδιο και από άλλη άποψη πάντα διαφορετικό.

ΙΙ. Ο χρόνος και το τώρα αλληλεξαρτώνται, διότι εάν δεν υπήρχε χρόνος δεν θα υπήρχε το τώρα, και αντίστροφα εάν δεν υπήρχε το τώρα δεν θα υπήρχε χρόνος.

ΙΙΙ. Το τώρα καθιστά τον χρόνο συνεχή αλλά και τον επιμερίζει. Και ως προς αυτό η δομή τους ακολουθεί τη δομή της κίνησης και του κινούμενου. Επιπλέον είναι φανερό ότι το τώρα δεν είναι μέρος του χρόνου, όπως δεν είναι μέρος ούτε η τομή μιας κίνησης, και όπως ούτε το σημείο είναι μέρος της γραμμής.

• Μέρος Τρίτο: Οι ιδιότητες του χρόνου

(Κεφ. 12, 220a27 – b32)

I. Από μια ορισμένη άποψη ο χρόνος ως αριθμός επιτρέπει έναν ελάχιστο αριθμό, αλλά από μια άλλη άποψη δεν επιτρέπει:

Αν ο όρος «αριθμός» ιδωθεί μέσα στη σειρά των απόλυτων αριθμών, ο ελάχιστος αριθμός είναι το 1 ή το 2· αλλά ιδωμένος με το νόημα ενός συγκεκριμένου αριθμού, μόνο υπό ορισμένες συνθήκες υπάρχει ελάχιστος· αντίστοιχα και ο χρόνος ιδωμένος απόλυτα έχει έναν ελάχιστο αριθμό [π.χ. μία ώρα], αλλά ιδωμένος ως μέγεθος δεν έχει ελάχιστο, διότι μπορεί να επιμερίζεται επ’ άπειρο.

ΙΙ. Ο χρόνος είναι πολύς ή λίγος, μακρύς ή σύντομος, όχι όμως γρήγορος ή αργός.

ΙΙΙ. Ο χρόνος ιδωμένος ως κάτι ταυτόχρονο είναι ο ίδιος (220b5: ὁ αὐτός), αλλά ιδωμένος ως πρωτύτερος και ύστερος είναι διαφορετικός.

IV. Ο χρόνος και η κίνηση αλληλομετρούνται.

• Μέρος Τέταρτο: Τα πράγματα που είναι μέσα στον χρόνο

(Κεφ. 12, 220b32 – 222a9)

Ι. Το να είναι κάτι μέσα στον χρόνο σημαίνει να μετριέται μέσω του χρόνου, δηλαδή να μετριέται μέσω αριθμού – άρα να είναι μέσα σε αριθμό.

ΙΙ. Ποια πράγματα είναι μέσα στον χρόνο και ποια δεν είναι:

Όσα είναι μέσα σε αριθμό (= αριθμήσιμα), είναι μέσα στον χρόνο και πάσχουν από τον χρόνο, γι’ αυτό λέμε ότι ο χρόνος φθείρει και μας γερνάει.

Ο χρόνος είναι μέτρο όχι μόνο της κίνησης αλλά κατά περίπτωση και της ηρεμίας.

Ο χρόνος αποτελεί μέτρο για όσα κινούνται ή ηρεμούν, αλλά μόνο αναφορικά προς το στοιχείο της κίνησης ή της ηρεμίας τους.

Όσα δεν παρουσιάζουν ούτε κίνηση ούτε ηρεμία, δεν είναι μέσα στον χρόνο.

ΙΙΙ. Από τα μη όντα δεν είναι όλα μέσα στον χρόνο. Όσα μη όντα περιέχονται μέσα στον χρόνο, είναι είτε παρελθόντα είτε μελλοντικά. Όσα δεν περιέχει ο χρόνος προς καμιά κατεύθυνση, αυτά ούτε υπήρξαν ούτε υπάρχουν ούτε θα υπάρξουν.

• Μέρος Πέμπτο: Οι σημασίες ορισμένων χρονικών εκφράσεων

(Κεφ. 13, 222a10 – 222b29)

Ι. Το τώρα και ενοποιεί και επιμερίζει τον χρόνο. Αλλά επιμερίζει τον χρόνο μόνο δυνάμει, και ως τέτοιο είναι κάθε φορά διαφορετικό. Αντίθετα, μέσα στον συνδετικό του ρόλο είναι πάντα το ίδιο.

ΙΙ. Η λέξη «τώρα» αναφέρεται είτε σε κάτι κοντινό είτε σε κάτι μακρινό. Έτσι, λέμε «αυτός θα έρθει τώρα» ή «ήρθε τώρα» εννοώντας ότι ήρθε σήμερα. Αλλά δεν λέμε ότι τώρα έγινε ο Τρωικός πόλεμος, διότι αυτό το συμβάν δεν είναι κοντινό.

ΙΙΙ. Η λέξη «κάποτε» λέγεται για ένα συμβάν που είναι ξέχωρο από το τώρα, είτε στο παρελθόν είτε στο μέλλον.

IV. Το τώρα και ο χρόνος είναι κάθε φορά διαφορετικά, επειδή είναι και αρχή και τέλος. Το τώρα είναι πάντα τέλος και αρχή ενός χρόνου, όχι όμως του ίδιου, αλλά τέλος του παρελθόντος χρόνου και αρχή του μέλλοντος. Έτσι και ο χρόνος είναι κάθε φορά στην αρχή του και στο τέλος του, γι’ αυτό και μοιάζει πάντα διαφορετικός.

V. Άλλες χρονικές εκφράσεις: «μόλις τώρα», «πρόσφατα», «ξαφνικά» κτλ.

• Μέρος Έκτο: Περαιτέρω σκέψεις πάνω στον χρόνο

(Κεφ. 14, 222b30 – 224a17)

I. Κάθε μεταβολή και κάθε τι κινούμενο είναι μέσα στον χρόνο.

ΙΙ. Ο χρόνος είναι παντού.

ΙΙΙ. Η ύπαρξη του χρόνου χωρίς ύπαρξη μιας νοήμονος «ψυχής», η οποία καταμετρά και απαριθμεί, θα πρέπει να αποκλειστεί.

IV. Ποιας κίνησης είναι ο χρόνος μέτρο και αριθμός; Κατεξοχήν μέτρο είναι η ομοιόμορφη κυκλική κίνηση, γι’ αυτό και ο χρόνος θεωρείται κυκλικός. Ο χρόνος έχει όμως κυκλική δομή, επειδή μετριέται από την κυκλική κίνηση [π.χ. του ηλίου].

V. Η ταυτότητα και η ετερότητα του χρόνου αντιστοιχούν προς την ταυτότητα και την ετερότητα του αριθμού. Για παράδειγμα, ο αριθμός «δέκα» είναι ένας και ο αυτός· δεν πρόκειται όμως πάντα για την ίδια δεκάδα, διότι όσα αριθμούνται είναι διαφορετικά, π.χ. άλλοτε σκυλιά, άλλοτε άλογα.

 

Βιβλιογραφία

• Αριστοτέλης (Aristotelis): Physica. Επιμέλεια W.D. Ross, έκδοση Οξφόρδης (1950¹, 1956², 1960³ κτλ).

• Αριστοτέλης: Φυσική ακρόασις (Τα Φυσικά). Μετάφραση Κωνσταντίνος Δ. Γεωργούλης, εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα 1972¹ (1992²).

• Αριστοτέλης: Φυσική ακρόασις (Φυσικά). (Άπαντα 41-44). 4 τόμοι. Μετάφραση Ηλίας Π. Νικολούδης. «Κάκτος», Αθήνα 1997.

• Αριστοτέλης: Φυσικά, Βιβλία Γ΄-Δ΄. (Κίνηση – Άπειρο – Χώρος – Κενό – Χρόνος). Εισαγωγή – Μετάφραση – Σχόλια – Σύνθεση Βασίλειος Μπετσάκος. Εκδ. Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2008 (σελ. 441-450: «Ο χρόνος»).

• Αριστοτέλης: Φυσικά. Εισαγωγή – Μετάφραση – Επιμέλεια Βασίλης Κάλφας. «Νήσος», Αθήνα 2015.

• Σιάσος, Λάμπρος Χρ.: Η διαλεκτική στη φανέρωση της φύσης. Μελέτη στα «Φυσικά» του Αριστοτέλη. Εκδόσεις Πουρνάρα, Θεσσαλονίκη 1989 (2^η έκδοση 2001), σελ. 299-314: «Ο χρόνος».

• Ταμπάκης, Χαράλαμπος Β.: Η θεωρία του χρόνου και της μνήμης από τον Αριστοτέλη στον Μπερξόν. Διάλογος στη βάση της χρονικής συνέχειας. Διδακτορική διατριβή. Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Τμήμα ΦΠΨ, Ιωάννινα 2016. (Διαθέσιμο στο διαδίκτυο)[1]

• Τζαβάρας, Γιάννης: «Η απεραντοσύνη του χρόνου. Έρευνα στον Αριστοτέλη». Αριάδνη, Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης 2 (1984), 126-139.

• Couloubaritsis, Lambros: L’ avènement de la science physique. Essai sur la “Physique” d’ Aristote. “Ousia”, Bruxelles 1980. (= Κουλουμπαρίτσης, Λάμπρος: Η Φυσική του Αριστοτέλους. Μετάφραση Μαίρη Γιόση. Εκδ. «Ακαδημία Αθηνών», Αθήνα 2012).

• Düring, Ingemar: Ο Αριστοτέλης. Παρουσίαση και ερμηνεία της σκέψης του. (2 τόμοι). 2^ος τόμος, Μετάφραση Α. Γεωργίου-Κατσιβέλα, Εκδ. «Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης», Αθήνα 1994, σελ. 53-56: «Ο χρόνος».