Όμηρος και Ρίλκε
Γιάννης Τζαβάρας
Όμηρος και Ρίλκε περί θανάτου. Ερμηνευτικά δοκίμια
Επιμέλεια Κλεονίκη Μαγκλάρα
"Δωδώνη", Αθήνα 2019, 224 σελίδες
Για ηλεκτρονική παραγγελία αυτού του βιβλίου,
πατήστε εδώ.
Στο οπισθόφυλλο του βιβλίου εκτίθενται τα εξής:
"Εδώ και μερικές δεκαετίες η φιλολογική έρευνα έχει περιβάλει τα Ομηρικά έπη με το ενδιαφέρον της κι έχει οδηγηθεί σε αξιόλογα συμπεράσματα - αλλά έχει σχεδόν πάρει και το μονοπώλιο!
Ανιχνεύει π.χ. το "Ομηρικό ζήτημα" (δηλ. μήπως ο Όμηρος δεν ήταν ένας αλλά πολλοί, ή μήπως δεν υπήρξε καν ο έτσι επονομαζόμενος) και τα προγενέστερα λογοτεχνικά-μυθολογικά μοτίβα που μεταποίησε ο Όμηρος και συμπεριέλαβε μέσα στα έργα του. Τέτοιες έρευνες διατρέχουν όμως πάντα τον κίνδυνο να μειώσουν ή και να εξαφανίσουν από τα μάτια μας τα βαθύτερα μηνύματα που έχει να προσφέρει το Ομηρικό κείμενο. Ίσως είναι λοιπόν καιρός να σκύψουν οι φιλόσοφοι στοχαστικά πάνω στο κείμενο, να αναμετρηθούν με τα διαχρονικά-επίκαιρα προβλήματα και να αναγάγουν σε έννοιες τις ποιητικές διατυπώσεις.
Στον παρόντα τόμο επιχειρείται μια μελέτη θανάτου βασισμένη σε κείμενα του Όμηρου και του Αυστριακού ποιητή Ράινερ Μαρία Ρίλκε (1875-1926)."
__________________________________
Επειδή ο θάνατος δεν είναι ένα ευχάριστο συμβάν, προτιμούμε συνήθως να τον αφήνουμε στα χέρια του γιατρού, του ιερέα ή/και του νεκροθάφτη. Δείχνουμε έτσι ότι θέλουμε να αγνοούμε την έντονη παρουσία του μέσα στη ζωή. Υπάρχουν εντούτοις κάποιοι άλλοι «επαγγελματίες», όπως οι ποιητές, που ασχολήθηκαν επισταμένα και κατέγραψαν για τον θάνατο κάποια «αθάνατα» λόγια. Δύο από αυτούς είναι ο αρχαϊκός Όμηρος (8ος αι. π.Χ.) και ο πιο πρόσφατος αυστριακός ποιητής Ράινερ Μαρία Ρίλκε (1875-1926).
Συνήθως εκλαμβάνουμε την Ομήρου Οδύσσεια σαν ένα παραμύθι για μικρά παιδιά, όπου ο Οδυσσέας αγωνίζεται ενάντια σε φανταστικά πλάσματα (τον μονόφθαλμο γίγαντα Πολύφημο, τις δελεαστικές Σειρήνες, τη Σκύλα και τη Χάρυβδη κτλ.), που του δυσκολεύουν τον δρόμο προς την πατρική γη. Πόσο μάλλον όταν ο Οδυσσέας παρουσιάζεται να κατεβαίνει ζωντανός στον Κάτω Κόσμο, για να ζητήσει τάχα συμβουλές από τους νεκρούς σχετικά με το ταξίδι της επιστροφής του. Έτσι φαίνεται να ξεχνάμε ότι στα Ομηρικά έπη κρύβονται ιστορικά γεγονότα (που οδήγησαν τους αρχαιολόγους να ανασκάψουν την αρχαία Τροία, την Πύλο και τις Μυκήνες) και πολύτιμες κοινωνικές, θρησκευτικές και φιλοσοφικές αντιλήψεις.
Τι συνέβη, λοιπόν, όταν ο Οδυσσέας κατέβηκε στον Κάτω Κόσμο; Σύμφωνα με την Οδύσσεια συνάντησε ανάμεσα σε άλλους νεκρούς και τον προ πολλού πεθαμένο ήρωα Ηρακλή, που του μίλησε αποκαλυπτικά σχετικά με τη ζωή και τον θάνατο. Αυτή την ανεπανάληπτη σκηνή ανέλαβα να διερευνήσω.
Αφετέρου ο Ρίλκε είχε την έμπνευση να γράψει ένα μικρό ποίημα, όπου παρομοιάζει την ανθρώπινη ζωή με το αδέξιο περπάτημα ενός κύκνου πάνω στο έδαφος. Θεώρησε μάλιστα ότι το βούτηγμα του κύκνου στο νερό μιας λίμνης «είναι όμοιο» με την ανθρώπινη αποβίωση. Αυτή η παράδοξη παρομοίωση καταλήγει σε μια αξιοθαύμαστη ηρεμία, γιατί ο κύκνος «απέραντα ήρεμος και βέβαιος… καταδέχεται ν’ αποχωρεί». Η θανατική γαλήνη και ανάπαυση δεν θα μπορούσε να απεικονισθεί ευστοχότερα.
Αυτά και άλλα αξιοπερίεργα εκτίθενται κι επεξηγούνται στο βιβλίο.
___________________________
Στο κυπριακό περιοδικό "Ακτή", τεύχος 125 (Χειμώνας 2020), σελ. 121-122, παρατέθηκε το εξής χωρίο από αυτό το βιβλίο:
"Η πατρίδα έχει λοιπόν στον Όμηρο ένα στενό, ένα ευρύτερο κι ένα ευρύτατο νόημα: α) Το στενό νόημα της γενέτειρας πόλης έχει κατά νου ο Έκτορας, όταν αψηφά κάθε παραπλανητικό «οιωνό» και υποστηρίζει ότι ένα και μόνο είναι το ανώτατο μέλημα, η υπεράσπιση της πατρίδας (Μ 243): εἶς οἰωνὸς ἄριστος ἀμύνεσθαι περὶ πάτρης. Αυτό θα πει: όταν ο εχθρός βρίσκεται προ των πυλών, δεν υπάρχουν άλλες διέξοδοι πέραν του αμυντικού αγώνα. β) Μια διαφορετική έννοια της πατρίδας ισχύει για τον Οδυσσέα, ο οποίος αμέλησε τον στόχο του, παραπλανήθηκε και «χάθηκε μακριά από την πατρίδα» (β 365). Εδώ η πατρίδα συγκροτείται από όλα όσα θεμελιώνουν έναν άνθρωπο μέσα στην ανθρωπιά του, όσα δεν τον μεταμορφώνουν σε χοίρο ούτε σβήνουν την ανάγκη για λογοδοσία (ι 95: ἀπαγγεῖλαι πάλιν) προς χάριν κάποιου λωτού στη χώρα των Λωτοφάγων. γ) Μια τρίτη έννοια πατρίδας, είναι το Ωκεάνιο ποτάμι της μετά θάνατο ύπαρξης, το οποίο βρίσκεται έξω από τον επίγειο χώρο και χρόνο. Αλλά και πάλι γίνεται μια διαφοροποίηση. Λίγες είναι οι ψυχές που σ’ εκείνο τον ιδεώδη τόπο ἐλεύσονται, ο οποίος γι’ αυτό και ονομάζεται Ἠλύσιον πεδίο. Εκεί, καθώς περιγράφεται (δ 563-568), η ζωή είναι ξέγνοιαστη, δεν υπάρχουν ούτε χιόνια ούτε χειμώνας ούτε βροχές, και ο Ωκεανός αφήνει να φυσά μόνο ο γλυκόπνοος δυτικός άνεμος, ο ζέφυρος, για να αναψύχονται οι ψυχές των ανθρώπων. Αντίθετα οι περισσότεροι πεθαμένοι, τα «περιβόητα έθνη των νεκρών» (κ 526), αφανίζονται μέσα στο σκοτάδι του Άδη.
Η ραψωδία λ θα ήταν πάντως ελλιπής, αν δεν ολοκληρωνόταν με την εμφάνιση του Ηρακλή. Για να κατανοηθεί αυτό, χρειάζεται να απαντηθεί το ερώτημα: Γιατί εμφανίζεται ο Ηρακλής μέσα στη Νέκυια; Ας δούμε τι ακριβώς συνέβη. Σε αντίθεση προς τους ήρωες, που εμφανίζονται αμέσως πριν από αυτόν (Αίας, Μίνωας, Ωρίων, Τιτυός, Τάνταλος και Σίσυφος), οι οποίοι παρέχουν μια παρουσία μπροστά στην πύλη του Άδη αλλά καμιά εξήγηση, ο Ηρακλής απευθύνεται λεκτικά στον Οδυσσέα, κάνει μια προσπάθεια να εξομοιώσει τη μοίρα του με την «κακή μοίρα» του Ιθακήσιου ήρωα, αφηγείται τον μεγαλύτερο άθλο του (την πρόσκαιρη ακύρωση του Άδη συμβολιζόμενου με τη μορφή του Κέρβερου), κι επιστρέφει στην κατοικία του Άδη χωρίς να περιμένει απάντηση. Υποστηρίζω ότι αυτό το επεισόδιο επικεντρώνεται στην έννοια του θανάτου μέσα στις τρεις διαστάσεις της: α) ως θανατώνειν, β) ως μάχη κατά του θανάτου, γ) ως αναπόφευκτη ανθρώπινη μοίρα. Συμπεραίνω λοιπόν ότι ο Όμηρος κατόρθωσε μέσω του Ηρακλή ―ενός ήρωα που περιλαμβάνει κατεξοχήν αυτές τις τρεις διαστάσεις― να προσφέρει ένα περιεκτικό νόημα του θανάτου."
_______________________________
