Φιλοσοφικός διάλογος

Γιάννη Τζαβάρα

"Φιλοσοφικός διάλογος μέσα στη σχολική τάξη"

Δημοσιεύτηκε στο ηλεκτρονικό περιοδικό: 

Δελτίο Εκπαιδευτικού Προβληματισμού και Επικοινωνίας

Σχολή Ι. Μ. Παναγιωτόπουλου, Τεύχος 66 (2022)

 

Στο πλαίσιο ενός αφιερώματος με θέμα "Φιλοσοφία και Εκπαίδευση", αυτό το άρθρο αναφέρεται σε δύο πεδία: 1. Η διαλογική διδασκαλία της φιλοσοφίας στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση, και 2. Διαλογική διδασκαλία της φιλοσοφίας στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Το πλήρες άρθρο έχει ως εξής:

 

Φιλοσοφικός διάλογος μέσα στη σχολική τάξη

Όταν σκεπτόμαστε σήμερα τον διάλογο, σπάνια πηγαίνει ο νους μας στην παιδαγωγική του λειτουργία. Ξεχνάμε, δηλαδή, ότι αυτός που χρησιμοποίησε ευρύτατα και καθιέρωσε τον διάλογο κατά την αρχαιότητα, ο Αθηναίος Σωκράτης, τον κατανόησε ως διδακτική μέθοδο, και μάλιστα σε αντιπαράθεση προς τη μακρολογία που χρησιμοποιούσαν οι σοφοί δάσκαλοι της εποχής του, οι σοφιστές. Ξεχνάμε επίσης ότι ο Σωκράτης χρησιμοποίησε τον διάλογο, όχι για να μεταδώσει κάποια διδακτέα κι εξεταστέα ύλη, αλλά για να πετύχει την αληθινή διαπαιδαγώγηση των νέων, ενώ ο ίδιος διαβεβαίωνε ότι το μόνο πράγμα που γνώριζε καλά, ήταν η άγνοιά του («ἓν οἶδα ὅτι οὐδὲν οἶδα»)[1].

Όταν η εκπαίδευση εκτιμήθηκε ως κοινό αγαθό και μαζικοποιήθηκε, ο διάλογος δεν προτιμήθηκε σαν εκπαιδευτική μέθοδος, επειδή προϋπέθετε λιγοστούς μαθητές μέσα στην τάξη και δεν φάνηκε κατάλληλος στο να προωθεί τις πολλές γνώσεις. Έτσι, οι σχολικές και πανεπιστημιακές αίθουσες με τους πολυάριθμους μαθητές και φοιτητές εφησύχασαν σε ένα μονόπλευρο μονόλογο. Επί πολλούς αιώνες η σωκρατική καινοτομία παραμερίστηκε κι εξοβελίστηκε από τη σχολική τάξη. Καλλιεργήθηκε μάλιστα και η αντίληψη ότι αν πρόκειται να μυηθούν οι μαθητές στη φιλοσοφία, στις πολυδαίδαλες και συχνά αντιφατικές της θεωρίες και κατευθύνσεις, χρειάζεται ν’ αποστηθίζεται ένα τεράστιο πληροφοριακό υλικό, ακόμα και αν οι μαθητές δεν το έχουν κατανοήσει εις βάθος.

Κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα και έως τις μέρες μας κάποια πράγματα άλλαξαν. Παρουσιάστηκαν πρωτοπόρες ιδέες κι έγιναν εκτεταμένοι πειραματισμοί στη διδασκαλία της φιλοσοφίας τόσο στην πρωτοβάθμια όσο και στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Μερικές τέτοιες καινοτομίες θα επιχειρήσω να εκθέσω συνοπτικά παρακάτω.

1. Η διαλογική διδασκαλία της φιλοσοφίας στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση

Κατά τη δεκαετία του 1970 καλλιεργήθηκε αρχικά στην Αμερική και στη συνέχεια σε πολλές χώρες της Ευρώπης η ιδέα ότι η φιλοσοφία μπορεί και πρέπει να διδάσκεται σε παιδιά του νηπιαγωγείου και του δημοτικού σχολείου, όχι σαν ένα σύνολο γνώσεων που έχουν συσσωρευτεί κατά τη μακραίωνη ιστορία της φιλοσοφίας, αλλά σαν προβληματισμός προσαρμοσμένος στις νοητικές ικανότητες και στα ενδιαφέροντα των μικρών μαθητών.

Η ιδέα (που έγινε διεθνώς γνωστή κάτω από τον τίτλο: «Φιλοσοφία για Παιδιά» – Philosophy for Children ή συντομογραφικά: P4C) μπορεί να περιγραφεί ως εξής: Εάν τεθεί μέσα σε μια σχολική τάξη ένα αφηρημένο ερώτημα (π.χ. «τι είναι η ζωή» ή «τι είναι η ελευθερία»), κάθε παιδί μπορεί να εκφράσει την προσωπική του γνώμη μέσα από μια διαλογική διαδικασία, να ανταλλάξει τις ιδέες του με τις ιδέες των άλλων παιδιών, να εξασκήσει την κριτική σκέψη και τη συμμετοχική-δημοκρατική συμπεριφορά. Κάθε σχολική τάξη μπορεί έτσι να μεταμορφωθεί σε ένα εργαστήρι ανταλλαγής απόψεων και γόνιμου διαλόγου – αρκεί να τηρηθούν κάποιοι στοιχειώδεις κανόνες ισότιμης συμμετοχής και αμοιβαίας αναγνώρισης. Ο δάσκαλος δεν πρέπει να παραμεριστεί, αλλά καλείται να αναλάβει τον ρόλο του συντονιστή προσέχοντας να τηρούνται οι κανόνες και να προωθείται η κατανόηση και η απάντηση του ερωτήματος.

Ποιοι είναι οι κανόνες που πρέπει να τηρούνται κατά τη διεξαγωγή ενός παιδικού φιλοσοφικού διαλόγου; Αναφέρω επί τροχάδην τους εξής: Α) Η ενεργός συμμετοχή όλης της τάξης και όχι μόνο κάποιων τολμηρών ή ομιλητικά προικισμένων μαθητών. Χρειάζεται συνεπώς να αναχαιτίζονται οι πιο παρορμητικοί και να ενθαρρύνονται οι διστακτικοί. Ο ίδιος ο δάσκαλος οφείλει να μιλά λίγο και μάλιστα ολοένα και λιγότερο, περιορίζοντας το ρόλο του στο να παροτρύνει και να καθοδηγεί χωρίς ποτέ να παραμερίζεται εντελώς. Β) Η προσεκτική ακρόαση (listening), η οποία δεν αρκείται στο να ακούει ο ένας τον άλλο (χωρίς να διακόπτει ενοχλώντας), αλλά προσπαθεί να ερμηνεύσει και να ανταποκριθεί στις σκέψεις των συμμαθητών, ακόμα και αν δεν συμφωνεί με αυτές. Η ακρόαση παρέχει αφενός εμπιστοσύνη στους συνομιλητές, αφετέρου δυσπιστεί και παίρνει κριτική στάση απέναντί τους. Γ) Η έλλογη καλλιέργεια του προφορικού λόγου, η οποία φροντίζει να αναπτύσσει τις λεκτικές-εκφραστικές δεξιότητες, θέτει όμως επιπλέον υπό έλεγχο τις πεποιθήσεις και τις προκαταλήψεις, τις επιθυμίες και τις βουλητικές τάσεις, συχνά τείνοντας να γεφυρώσει «το χάσμα ανάμεσα στον στοχασμό και στη δράση» (J. Haynes 2008, σελ. 89). Δ) Η συγκρότηση ομαδικού ερευνητικού πνεύματος δίνει έμφαση στη συλλογική πρόοδο για μια κοινά αποδεκτή απάντηση στα ερωτήματα, αφού ξεκινά με αμφισβήτηση των εγκαθιδρυμένων απόψεων και στάσεων, απορρίπτει την άκριτη αποδοχή κάποιων έγκυρων γνώσεων και επιμένει στη συνεργασία και στη συναίνεση.

Η ιδέα μιας φιλοσοφίας για παιδιά απέβη ένα φιλοσοφικό-παιδαγωγικό-πνευματικό κίνημα, μελετήθηκε πολύπλευρα (με εκτεταμένη αναφορά στο Σωκρατικό πρότυπο και στους Πλατωνικούς διαλόγους) και εισήχθη σε ευρωπαϊκά σχολεία τόσο πειραματικά όσο και θεσμικά. Μια πληθώρα ερωτημάτων απασχόλησε τους ερευνητές:

• Είναι τα παιδιά σε θέση να σκεφτούν και να συζητήσουν;
• Είναι οι δάσκαλοι διατεθειμένοι να προκαλέσουν και να συντονίσουν φιλοσοφικές συζητήσεις με παιδιά;
• Μήπως είναι απαραίτητα κάποια εναύσματα (παραμύθια, μικρά αφηγήματα ή ποιήματα) που υποβάλλουν ή διατυπώνουν κάποιο φιλοσοφικό ερώτημα;
• Μπορεί ένα έτσι διαμορφωμένο φιλοσοφικό μάθημα να συμπαρασύρει και άλλα μαθήματα, ώστε να διεξάγονται μέσω διαλόγου;

Εντυπωσιακά ήταν τα συμπεράσματα σχετικά με τη θετική ανταπόκριση των παιδιών, την επιτάχυνση της κοινωνικοποίησής τους και τον εκδημοκρατισμό της σχολικής τάξης.

Η ιδέα απασχόλησε και τον ελληνικό ερευνητικό χώρο. Δημοσιεύτηκαν άρθρα σε περιοδικά, μεταφράστηκαν κατατοπιστικά βιβλία (Sharp, M. A. & Splitter, J. L. 2011, Haynes, J. 2008), εκδόθηκαν σειρές από βοηθητικά εγχειρίδια (Brenifier, O., 2005-2008), έγιναν ανακοινώσεις σε επιστημονικά συνέδρια, διεξήχθησαν πανεπιστημιακά σεμινάρια και πειράματα σε δημοτικά σχολεία και νηπιαγωγεία.

Το 2008 έλαβε χώρα στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου μια διεθνής επιστημονική ημερίδα με θέμα: «Φιλοσοφία, φιλοσοφία, είσαι εδώ; Κάνοντας φιλοσοφία με τα παιδιά». Στην ημερίδα έλαβαν μέρος επιφανείς υποστηρικτές του κινήματος από πολλές χώρες: η Ann Margaret Sharp (Η.Π.Α.), η Daniela Camhy (Αυστρία), ο Michel Tozzi (Γαλλία), ο Michel Sasseville (Καναδάς) κ.ά. Τα πρακτικά δημοσιεύτηκαν στο διαδίκτυο και σε συλλογικό τόμο (Θεοδωροπούλου, Έ. [Επιμ.], 2013). Το 2010 έλαβε χώρα στο Πανεπιστήμιο Κρήτης μια ελληνόγλωσση ημερίδα με θέμα «Από τον μονόλογο του δασκάλου στον ομαδικό διάλογο. Φιλοσοφική σκέψη και διερεύνηση στην πρωτοβάθμια σχολική τάξη». Το θέμα διερευνήθηκε από την άποψη της φιλοσοφίας της παιδείας, της κοινωνιολογίας της εκπαίδευσης, της ιστορίας της εκπαίδευσης, της διδακτικής της φιλοσοφίας και της εκπαιδευτικής πολιτικής. Τα πρακτικά της ημερίδας δημοσιεύτηκαν στο διαδίκτυο και στην επετηρίδα φιλοσοφικής έρευνας Διά-λογος, τόμος 2 (2012).

Σήμερα μπορεί να ειπωθεί ότι έχει τεθεί ένα επαρκές υπόβαθρο για μια περαιτέρω προώθηση της ιδέας: «φιλοσοφία για παιδιά μέσω διαλόγου».

2. Διαλογική διδασκαλία της φιλοσοφίας στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση

Το αυστηρό αναλυτικό πρόγραμμα και το μοναδικό εγχειρίδιο κάθε μαθήματος Μέσης Εκπαίδευσης δεν επιτρέπουν –όπου προβλέπεται η διδασκαλία της φιλοσοφίας– την ευελιξία που έχει το νηπιαγωγείο και το δημοτικό. Για να «καλυφθεί» η διδακτέα κι εξεταστέα ύλη απαιτείται η επιτάχυνση της διδασκαλίας και όχι η διαλογική βραδυπορία. Οι παραδοσιακοί φιλοσοφικοί κλάδοι που διδάσκονται (τυπική Λογική, Ηθική, Γνωσιολογία κι Επιστημολογία), ακόμα και αν εκπροσωπούν ένα μικρό μέρος της ιστορίας της Φιλοσοφίας, παρέχουν έστω μια αμυδρή (και κατά το πλείστο επιπόλαιη) εικόνα του τι και πώς σκέφτηκαν οι φιλόσοφοι ανά τους αιώνες.

Εδώ θα χρειαστεί λοιπόν να περιαυτολογήσω. Έχοντας αναλάβει να διδάσκω το μάθημα της «Εισαγωγής στη Φιλοσοφία» σε μελλοντικούς φιλολόγους, όσο αυτοί σπούδαζαν στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Κρήτης, κατέληξα να αντιτάσσομαι σε όσα επρόκειτο να διδάξουν ως φιλόλογοι και πειραματίστηκα με εναλλακτικές μεθόδους. Έτσι, οδηγήθηκα σε κάποια συμπεράσματα που γνωστοποίησα σε μια διάλεξη το 1994 στην Παλλήνη Αττικής ενώπιον φιλολόγων της Ανατολικής Αττικής. Το θέμα εκείνης της διάλεξης ήταν: «Μια εναλλακτική πρόταση για τη διδασκαλία της φιλοσοφίας στη Μέση Εκπαίδευση». (Το κείμενο δημοσιεύτηκε κατά το επόμενο έτος. Δες Τζαβάρας, Γ., Σεπτέμβρης 1995). Εκεί έκανα λόγο για ένα «διαφορετικό» Εγχειρίδιο Φιλοσοφίας, το οποίο εκπόνησα στη συνέχεια έχοντας αποκομίσει τα ενθαρρυντικά σχόλια των ακροατών.

Το Εγχειρίδιο δημοσιεύτηκε το 1995. Είχε ως υπότιτλο «Προβληματισμοί στον χώρο των ιδεών» και βίωσε δύο επανεκδόσεις κατά τα επόμενα χρόνια (Τζαβάρας, Γ., 2001 και 2006). Στηρίζεται στην πεποίθηση ότι η φιλοσοφία δεν πρέπει να διδάσκεται σαν ένα σύνολο γνώσεων αλλά ως μεθοδικός προβληματισμός πάνω σε διαχρονικά και ενίοτε επίκαιρα ερωτήματα.

Τον κύριο κορμό του Εγχειρίδιου αποτελούν ορισμένα διλήμματα, τα οποία οι μαθητές καλούνται να επεξεργαστούν συλλογικά-διαλογικά, όχι οπωσδήποτε για να τα επιλύσουν, βρίσκοντας τη σωστή απάντηση, αλλά για να εξασκηθούν στον προβληματισμό. Μερικά παραδείγματα διλημμάτων:

• «Υπάρχει ή δεν υπάρχει Θεός;»
• «Είναι ο θάνατος ένα γεγονός τρομακτικό και φρικτό ή μήπως δεν πρέπει να μας τρομάζει;»
• «Είναι η θανάτωση ζώων και η κατανάλωση κρέατος ηθικά μεμπτές ή άμεμπτες πράξεις;»

Οι μαθητές παροτρύνονται αρχικά να διασαφηνίσουν και να προσδιορίσουν τις έννοιες (Θεός, ύπαρξη, θάνατος, θανάτωση ζώων, κατανάλωση κρέατος, ηθικά μεμπτό) και στη συνέχεια να επινοήσουν κάποια όσο το δυνατό πιο πειστικά επιχειρήματα τόσο υπέρ της πρώτης όσο και υπέρ της δεύτερης άποψης («Ο Θεός είναι υπαρκτός, διότι…» - «Ο Θεός είναι ανύπαρκτος, διότι…»). Έτσι, ο προβληματισμός αποκτά μεθοδική υφή κι εμβαθύνει ταυτόχρονα σε δύο αντικρουόμενες απόψεις, ώστε να μην προσκολλάται άκριτα σε μία από τις δύο. Οι μαθητές παροτρύνονται μάλιστα και στην αναζήτηση περαιτέρω λύσεων: Ούτε η πρώτη εκδοχή είναι ορθή ούτε η δεύτερη – Από κάποιες απόψεις είναι ορθή και η πρώτη και η δεύτερη – Υπάρχει και μια ακόμα εκδοχή…

Το Εγχειρίδιο στέκεται βοηθητικό στον προβληματισμό κατά το ότι προσφέρει:

• α) μια εννοιολογική διασάφηση για τον προσδιορισμό κάθε έννοιας,
• β) κάποια ιστορικά-φιλοσοφικά στοιχεία για τις λύσεις που δόθηκαν ανά τους αιώνες από φιλοσόφους,
• γ) ορισμένα επιχειρήματα υπέρ των δύο απόψεων κάθε διλήμματος,
• δ) βιβλιογραφία για περαιτέρω διερεύνηση.

Τέλος, οι μαθητές και οι καθηγητές προειδοποιούνται με παχιά μαύρα γράμματα (bold): «Αλίμονο αν αρκεστούμε σε όσα περιέχει το παρόν Εγχειρίδιο! Αλίμονο αν επιδοθούμε στην αποστήθισή τους! Το όλο εγχείρημα θα έχει ναυαγήσει» (Τζαβάρας, Γ., 2006, σελ. 35).

Με δεδομένο ότι υπάρχει στις μέρες μας ένα έλλειμμα εξάσκησης στην απροκατάληπτη διαλογική συζήτηση και στην έλλογη διαχείριση θεωρητικών, πρακτικών, ατομικών ή/και κοινωνικών προβλημάτων, ίσως είναι χρήσιμο να γίνουν κάποια θεσμικά βήματα προς την κατεύθυνση που προτείνει το Εγχειρίδιο.

Επιλογή βιβλιογραφίας

• Brenifier, Oscar: Α) Εγώ! Τι είμαι; Β) Η ζωή τι είναι; Γ) Το καλό και το κακό! Τι είναι; Μετάφραση Χριστίνα Μανιά. Δ) Η συμβίωση! Τι είναι; Ε) Η γνώση! Τι είναι; Μετάφραση Έφη Πυρπάσου. Στ) Η ευτυχία! Τι είναι; Ζ) Τα συναισθήματα! Τι είναι; Μετάφραση Μαρία Τσαούση. Όλα από τις εκδόσεις «Καστανιώτη», Αθήνα 2005-2008.
• Diaconu, Monica: “Der Dialog als Unterrichtsmethode”. Neue Didaktik 2008, 1, S. 60-73 (im Internet 2021).
• Duncker, Ludwig – Γκόβαρης, Χρήστος: Φιλοσοφώντας με παιδιά στο δημοτικό σχολείο. Θεωρία και παραδείγματα. «Διάδραση», Αθήνα 2020.
• Haynes, Joanna: Τα παιδιά ως φιλόσοφοι. Μάθηση μέσω έρευνας και διαλόγου στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Πρόλογος-Μετάφραση Γιάννης Τζαβάρας. «Μεταίχμιο», Αθήνα 2008.
• Serriere, S. C. – Burroughs, M. D. – Mitra, D. L.: “Kindergartners and ‘Philosophical Dialogue’: Supporting Child Agency in the Classroom”. Social Studies and the Young Learner 2017 (29), 4, pp. 8-12.
• Sharp, M. A. & Splitter, J. L.: Φιλοσοφία για Παιδιά: Το κουκλονοσοκομείο και Δίνοντας νόημα στον κόσμο μου. Ένα πρόγραμμα για το παιδί και τον εκπαιδευτικό της Προσχολικής Αγωγής. Μετάφραση–Εισαγωγή–Σχόλια Έλενα Θεοδωροπούλου. «Διάδραση», Αθήνα 2011.
• Γκαδρής, Στέλιος: «Φιλοσοφία για ή με παιδιά: εισαγωγικές παρατηρήσεις». Στον τόμο: Καστρινάκη, Α. – Κατσαρού, Ε. (Επιμ.), Συζητάμε για την εκπαίδευση. Δυσκολίες, Προκλήσεις, Προοπτικές. «Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Κρήτης», Ρέθυμνο 2021 (e-book, προσιτό στο διαδίκτυο, 2021).
• Θεοδωροπούλου, Έλενα (Επιμ.): Φιλοσοφία, φιλοσοφία, είσαι εδώ; Κάνοντας φιλοσοφία με τα παιδιά. Συλλογικός τόμος. «Διάδραση», Αθήνα 2013.
• Πρακτικά ημερίδας: «Από τον μονόλογο του δασκάλου στον ομαδικό διάλογο. Φιλοσοφική σκέψη και διερεύνηση στην πρωτοβάθμια σχολική τάξη». Διά-λογος. Επετηρίδα Φιλοσοφικής Έρευνας (Εκδόσεις Παπαζήση), τόμος 2 (2012), 181-339.
• Τζαβάρας, Γιάννης: Εγχειρίδιο Φιλοσοφίας. Διδασκαλία της Φιλοσοφίας με διαλογική κι ερευνητική μέθοδο. Γ΄ έκδοση, ριζικά ανανεωμένη, «Τυπωθήτω – Γιώργος Δαρδανός», Αθήνα 2006. (Α΄ έκδοση, Εκπαιδευτήρια «Κωστέα-Γείτονα», Παλλήνη Αττικής 1995. Β΄ έκδοση, Ρέθυμνο 2001).
• Τζαβάρας, Γιάννης: Μια εναλλακτική πρόταση για τη διδασκαλία της φιλοσοφίας στη Μέση Εκπαίδευση». Φιλοσοφία και Παιδεία, Τόμος 1, τεύχος 3 (Σεπτέμβρης 1995), 12-14.