Εγχειρίδιο φιλοσοφίας, Γ΄ έκδοση
Γιάννη Τζαβάρα: Εγχειρίδιο Φιλοσοφίας.
Διδασκαλία της Φιλοσοφίας με διαλογική κι ερευνητική μέθοδο
Γ΄ έκδοση ριζικά ανανεωμένη. «Τυπωθήτω – Γ. Δαρδανός», Αθήνα 2006.
Για ηλεκτρονική παραγγελία αυτού του βιβλίου, πατήστε εδώ.
ΠΡΟΛΟΓΟΣ (από τις σελ. 11-12 του βιβλίου)
"Ένα βοηθητικό «Εγχειρίδιο φιλοσοφίας» έχει ως κύριο στόχο να εισαγάγει τους νέους (μαθητές, σπουδαστές ή απλά ενδιαφερόμενους) στη φιλοσοφία ως επιστήμη – έχει λοιπόν στόχο εκπαιδευτικό. Αυτή η τόσο απλή διαπίστωση δεν έχει προσεχτεί αρκετά από τους φιλοσόφους, που αναλαμβάνουν να συγγράψουν μια «Εισαγωγή στη φιλοσοφία». Οι ελληνόγλωσσες Εισαγωγές γράφονται (στην καλύτερη περίπτωση) κάπως απλά, αλλά εκεί αρχίζει κι εκεί σταματά ο παιδαγωγικός τους χαρακτήρας. Με ποια μέθοδο μπορούν να διδαχθούν, γιατί με αυτήν και όχι με κάποια άλλη, πόσες και ποιου είδους δραστηριότητες απαιτούν από τους μαθητευόμενους, αυτά και άλλα παιδαγωγικά ερωτήματα δεν τίθενται διόλου υπό ερώτηση. Έτσι όμως απορεί και ο αναγνώστης –είτε καλείται να διδάξει είτε να διδαχτεί από ένα τέτοιο εγχειρίδιο– πώς πρέπει να καταπιαστεί με αυτό, πώς να το επεξεργαστεί, τι να προσέξει και τι να θεωρήσει δευτερεύον. Οι ίδιοι οι συγγραφείς φιλοσοφικών εγχειριδίων παραπλανούνται, γεμίζοντας τα βιβλία τους με υπερβολικό πληροφοριακό φορτίο, το οποίο οι αναγνώστες-σπουδαστές εξαναγκάζονται να απομνημονεύουν. Έτσι, η μύηση στη φιλοσοφία καταντά μια ανιαρή υπόθεση, αφού παραβλέπει πέρα για πέρα την ερευνητική της ουσία.
Σε αντίθεση προς αυτή την παραδοσιακή τακτική, η σύγχρονη παιδαγωγική καλεί τους ενδιαφερόμενους σε μια πολύπλευρη ενασχόληση: α) με τους στόχους, β) με τα γνωστικά αντικείμενα, γ) με τις διδακτικές μεθόδους, δ) με τις δραστηριότητες μάθησης. Το προς εκμάθηση γνωστικό αντικείμενο είναι λοιπόν μόνο η μία πλευρά ενός τετράπλευρου σχήματος και κατά κανέναν τρόπο η κυριότερη. Περιττεύει να ειπωθεί ότι εάν η μία πλευρά υποσκελίσει τις άλλες και δεν συνδιαλλαγεί με αυτές, το αποτέλεσμα είναι ελλιπές κι ελαττωματικό – κατά κυριολεξία «μονόπλευρο».
Εάν ο στόχος ενός φιλοσοφικού εγχειριδίου είναι η αποθησαύριση των φιλοσοφικών θεωριών, ρευμάτων, επιχειρημάτων, εκπροσώπων κλπ., τότε το εγχειρίδιο συγχέεται με ένα λεξικό. Τόσο το εγκυκλοπαιδικό όσο και το εξειδικευμένο φιλοσοφικό λεξικό είναι χρήσιμα βοηθήματα, αλλά δεν μπορούν να αντικαταστήσουν το εγχειρίδιο: διότι δεν αποβλέπουν στη μύηση των μαθητών αλλά στη συσσώρευση του γνωστικού υλικού. Ήδη η ταξινόμηση του υλικού, έτσι όπως αυτή γίνεται σε ένα λεξικό, δηλώνει ξεκάθαρα τον μη-παιδαγωγικό της χαρακτήρα: η συνηθέστερη ταξινόμηση είναι αλφαβητική, για χάρη μιας γρήγορης αναδρομής στο σχετικό λήμμα. Και όπως σπάνια μας έρχεται η ιδέα να απομνημονεύσουμε όσα έχουν κατατεθεί σε ένα εγκυκλοπαιδικό λεξικό, άλλο τόσο σπάνια θα έπρεπε να είναι η απομνημόνευση ως εκπαιδευτικός στόχος ενός εγχειριδίου."
ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΤΟΥ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟΥ (από τις σελ. 19-21 του βιβλίου)
"Τα διλήμματα που αποτελούν το κύριο μέρος του παρόντος Εγχειριδίου είναι κατανεμημένα σε πέντε θεματικές περιοχές: ύπαρξη – γνώση – άνθρωπος – πράξη – δημιουργία. Αυτές οι περιοχές περιλαμβάνουν ένα μεγάλο πλήθος φιλοσοφικών επιστημών. Απαριθμώ ενδεικτικά τις εξής:
Α) Στην περιοχή της ύπαρξης υπάγονται:
Η φιλοσοφική κοσμολογία (διλήμματα 1-2),
Η φιλοσοφική κοσμογονία (δίλημμα 3),
Η φιλοσοφική βιολογία (δίλημμα 4),
Η φιλοσοφική θανατολογία (δίλημμα 5),
Η φιλοσοφική ψυχολογία (δίλημμα 6),
Η φιλοσοφική θεολογία (δίλημμα 7),
Η φιλοσοφία της θρησκείας (δίλημμα 8).
Β) Στην περιοχή της γνώσης υπάγονται:
Η γνωσιολογία (δίλημμα 9),
Η επιστημολογία (δίλημμα 10),
Η φιλοσοφία του λόγου (διλήμματα 11-12),
Η τυπική λογική (δίλημμα 13),
Η φιλοσοφία των μαθηματικών (δίλημμα 14).
Γ) Στην περιοχή του ανθρώπου υπάγονται:
Η φιλοσοφική κοινωνιολογία (δίλημμα 15),
Η φιλοσοφία της οικογένειας (δίλημμα 16),
Η φιλοσοφία των θεσμών (δίλημμα 17),
Η φιλοσοφική ανθρωπολογία (διλήμματα 18-20),
Η φιλοσοφία της ιστορίας (διλήμματα 21-22).
Δ) Στην περιοχή της πράξης υπάγονται:
Η περιγραφική ηθική (δίλημμα 23),
Η δεοντολογική ηθική (δίλημμα 24),
Η εφαρμοσμένη ηθική (διλήμματα 25-28),
Η βιοηθική (δίλημμα 26),
Η φιλοσοφία του δικαίου (δίλημμα 29).
Ε) Στην περιοχή της δημιουργίας υπάγονται:
Η φιλοσοφία της τέχνης (δίλημμα 30),
Η αισθητική (δίλημμα 31),
Η φιλοσοφία της τεχνολογίας (δίλημμα 32),
Η φιλοσοφία του κράτους (δίλημμα 33),
Η πολιτική φιλοσοφία (δίλημμα 34).
… Αλλά εάν σε κάθε μια από τις πέντε θεματικές περιοχές αντιστοιχούν πολλές φιλοσοφικές επιστήμες, τότε είναι σαφές ότι αντιστοιχούν και παρά πολλά φιλοσοφικά διλήμματα. Τα εδώ προσφερόμενα 34 διλήμματα είναι μια μικρή επιλογή από τα εκατοντάδες άλλα που μπορεί να επινοήσει και να προτείνει ένας δάσκαλος στους μαθητές του. Αφού, π.χ. εμφανίζεται εδώ μόνο ένα δίλημμα από την επιστημολογία, η οποία εδώ και χρόνια απασχολεί έντονα μια πληθώρα φιλοσόφων, είναι φανερό ότι αυτό το δίλημμα είναι μόνο ένα ελάχιστο δείγμα του επιστημολογικού προβληματισμού. Μπορεί λοιπόν να ειπωθεί ότι το παρόν Εγχειρίδιο είναι μια ενδεικτική εισαγωγή στον αχανή κόσμο των φιλοσοφικών διλημμάτων."
ΤΑ ΔΙΛΗΜΜΑΤΑ (σελ. 7-10 και 45-264 του βιβλίου):
1. Ύπαρξη κόσμου / ανυπαρξία κόσμου: Υπάρχει ο κόσμος αντικειμενικά ή υπάρχει μόνο υποκειμενικά;
2. Χώρος - χρόνος: Υπάρχουν ο χώρος και ο χρόνος πράγματι ή είναι πλασμένοι από την ανθρώπινη διάνοια;
3. Θεϊκή δημιουργία / φυσική εξέλιξη των όντων: Είναι ο κόσμος δημιούργημα του Θεού ή εξελίχθηκαν τα όντα φυσικά;
4. Ζωή - ζωτική ορμή: Είναι η ζωή ένα αποτέλεσμα υλικών συνθέσεων ή μήπως προκύπτει από μια αυθύπαρκτη ζωτική ορμή;
5. Θάνατος: Είναι ο θάνατος ένα γεγονός τρομακτικό και φρικτό ή μήπως δεν πρέπει να μας τρομάζει;
6. Ψυχή / σώμα: Μπορεί η ψυχή να επιβιώσει μετά τον θάνατο του σώματος ή πεθαίνει μαζί με αυτό;
7. Ύπαρξη Θεού / ανυπαρξία Θεού: Υπάρχει ή δεν υπάρχει Θεός;
8. Φανατισμός / ανεξιθρησκεία: Υπάρχει μόνο μία αληθινή θρησκεία ή μήπως κάθε θρησκεία είναι εξίσου σημαντική με τις άλλες;
9. Αίσθηση / νόηση: Υπερέχει η αίσθηση ή η νόηση κατά τη διαδικασία απόκτησης γνώσεων;
10. Φιλοσοφία / επιστήμη: Είναι η φιλοσοφία μια επιστήμη ή όχι;
11. Λέξεις που φανερώνουν / λέξεις που αποκρύβουν: Είναι οι λέξεις κάτι που φανερώνει ή κάτι που αποκρύβει τα πράγματα;
12. Αλήθεια / ψεύδος: Υπάρχει αλήθεια έξω από εμάς ή μήπως η αλήθεια και το ψεύδος υπάρχουν μόνο μέσα στις κρίσεις που εκφέρουμε;
13. Λογικές αρχές: Οι ονομαζόμενες «λογικές αρχές» είναι αιώνιες και αμετάβλητες ή είναι πρόσκαιρα ανθρώπινα κατασκευάσματα;
14. Αριθμός: Υπάρχουν οι αριθμοί αντικειμενικά ή είναι μια επινόηση του ανθρώπου;
15. Ανθρώπινο άτομο / κοινωνία: Μπορεί ένας άνθρωπος να ολοκληρωθεί στηριζόμενος αποκλειστικά στις δικές του δυνάμεις ή μόνο με την ενίσχυση της κοινωνίας;
16. Οικογένεια: Στηρίζεται η οικογένεια στην ανάγκη για στοργή και γαλήνη ή στην ανάγκη για οικονομική εξασφάλιση των απογόνων;
17. Προοδευτικοί / συντηρητικοί θεσμοί: Είναι το κράτος, η θρησκεία και η οικογένεια προοδευτικοί ή συντηρητικοί θεσμοί;
18. Έμφυτο πάθος / επίκτητο πάθος: Είναι τα πάθη έμφυτα ή επίκτητα;
19. Απόλυτη ελευθερία / δεσμεύσεις: Είναι η ανθρώπινη ελευθερία μια απαλλαγή από κάθε δέσμευση ή μήπως προϋποθέτει και αυτή κάποιες δεσμεύσεις;
20. Σταθερή προσωπικότητα / ευλύγιστος χαρακτήρας: Μια ολοκληρωμένη προσωπικότητα έχει σταθερό ή ευέλικτο και ευλύγιστο χαρακτήρα;
21. Τύχη / αναγκαιότητα στην ιστορία: Είναι το ιστορικό γίγνεσθαι μια τυχαία ή μια αναγκαία πορεία;
22. Ιστορική πρόοδος: Προχωρεί η ιστορία χάρη στις ηγετικές μορφές ή χάρη στις λαϊκές παρεμβάσεις;
23. Ηθική συνείδηση: Είναι η ηθική συνείδηση μια φυσική εσωτερική φωνή ή μήπως στηρίζεται σε κοινωνικές ηθικές αξίες;
24. Λογική ικανότητα / συναίσθημα: Πρέπει ο άνθρωπος να πράττει σύμφωνα με τη λογική του ικανότητα ή σύμφωνα με το συναίσθημα;
25. Αυτοκτονία / αυτοθυσία: Είναι η αυτοκτονία γενικά κάτι ανήθικο ή ενίοτε μια πράξη γενναιότητας και αυτοθυσίας;
26. Ευθανασία: Είναι αποδεκτή η ευθανασία σε περιπτώσεις βαριάς ασθένειας ή εντελώς απαράδεκτη;
27. Ηθικός / ανήθικος φόνος: Είναι ο φόνος κάτι εντελώς κακό ή ενίοτε (σε αμυντικές κι επαναστατικές συνθήκες) κάτι αποδεκτό και μάλιστα αξιέπαινο;
28. Θανάτωση ζώων – κατανάλωση κρέατος: Είναι η θανάτωση ζώων και η κατανάλωση κρέατος ηθικά μεμπτές ή άμεμπτες πράξεις;
29. Φυσικό δίκαιο / θετό δίκαιο: Βασίζεται η δικαιοσύνη σε μια φυσική ισότητα των ανθρώπων ή μήπως σε μια θεσμικά καθοριζόμενη ισότητα;
30. Τέχνη ως μίμηση / τέχνη ως έκφραση: Είναι η τέχνη μια μίμηση του εξωτερικού κόσμου ή μια έκφραση του εσωτερικού κόσμου του καλλιτέχνη;
31. Αντικειμενικά ωραίο / υποκειμενικά ωραίο: Υπάρχει το ωραίο αντικειμενικά και απόλυτα ή υποκειμενικά και σχετικά;
32. Τεχνολογία ως λύτρωση / τεχνολογία ως απειλή: Είναι η τεχνολογία μια λυτρωτική ή μια απειλητική δύναμη στα χέρια του ανθρώπου;
33. Συγκεντρωτικό / αποκεντρωτικό κράτος: Συνίσταται ο ρόλος του κράτους στο να συγκεντρώνει εξουσίες ή να τις αποκεντρώνει;
34. Άμεση / αντιπροσωπευτική δημοκρατία: Συνίσταται η δημοκρατία στην άμεση ή στη μέσω αντιπροσώπων διακυβέρνηση;
_______________________
Α) Στο περιοδικό «Νέα Παιδεία» 120 (2006), σ. 151-152, δημοσιεύτηκε η εξής βιβλιοκρισία του Κώστα Μπαλάσκα, διδάκτορος φιλοσοφίας:
Ο Γιάννης Τζαβάρας είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, όπου διδάσκει φιλοσοφία από το 1979, νεότατος ακόμη. Πρόκειται για χαλκέντερο μελετητή, στοχαστικότατο, μεθοδικότατο και πολυγραφότατο, που έχει δώσει ήδη πολλά και έχει να δώσει ακόμη πολλά. Ο Γ.Τ. κινείται με χαρακτηριστική άνεση σε όλο το φάσμα του φιλοσοφικού στοχασμού, από τους Έλληνες προσωκρατικούς ως τον Heidegger και τον Wittgenstein. Στο παρόν εγχειρίδιο ο αναγνώστης θα διακρίνει αμέσως αφενός το εύρος της γνώσης και το βάθος της σκέψης του συγγραφέα, αφετέρου την καθαρότητα και την οργάνωση του πνεύματός του. Το πρώτο θα το δει στο πλούσιο και ποικίλο περιεχόμενο του βιβλίου, το δεύτερο στον τρόπο παρουσίασης, στη διδακτική του μέθοδο. Το εγχειρίδιο του Γ.Τ. συνιστά συγκροτημένη και εφαρμοσμένη άποψη-πρόταση για τη διδασκαλία της φιλοσοφίας. Προσωπικά είχα πάντα τη γνώμη πως η φιλοσοφία δεν είναι «γνώση» για μετάδοση ή για εκμάθηση, αλλά είναι κυρίως ελεύθερος στοχασμός και άσκηση. Βέβαια πολλοί φιλόσοφοι, κατά καιρούς, έχουν δώσει ενδιαφέρουσες απαντήσεις στα διάφορα ζητήματα που απασχόλησαν το φιλοσοφικό στοχασμό και οι απαντήσεις αυτές συνιστούν γνώσεις ικανές να κινήσουν και να προωθήσουν τη σκέψη αλλά όχι να λύσουν τα προβλήματα. Αυτά παραμένουν ανοιχτά, ανανεώνονται και επιστρέφουν συνεχώς σαν αδιάκοπη πρόκληση για το ανήσυχο πνεύμα. Η φιλοσοφία είναι κυρίως σκέψη ερωτηματική, άσκηση αγρυπνίας του πνεύματος, και το εγχειρίδιο του Γ.Τ. αυτόν ακριβώς τον παιδευτικό σκοπό υπηρετεί. Αντί για την «έτοιμη γνώση», τη συνταγή, την αφ’ υψηλού σοφία της ματαιόσπουδης επίδειξης με το βαρύγδουπο ύφος, ο Γ.Τ. τοποθετεί το κάθε ζήτημα ως πρόβλημα προς διερεύνηση διαλογική, δείχνει τις δυο ή και περισσότερες όψεις του προς εξέταση ζητήματος, δίνει το τεκμηριωμένο σκεπτικό της κάθε όψης υποστηρίζοντας την πιθανή αλήθεια της και κατόπι θέτει τα ερωτήματα ελέγχου της εγκυρότητας των απαντήσεων, ζητώντας ουσιαστικά από τον αναγνώστη να δώσει τη δική του απάντηση με τη διακριτική επικουρία παραθεμάτων από άλλους στοχαστές που ασχολήθηκαν με το θέμα. Η μέθοδος λοιπόν που προτείνει ο Γ.Τ. για τη διδασκαλία της φιλοσοφίας και που την εφαρμόζει στο εγχειρίδιο (όπως και στο παρεμφερές διδακτικό βιβλίο του Προβλήματα Φιλοσοφίας της Παιδείας) περιλαμβάνει τοποθέτηση του ζητήματος, διαλεκτική προβληματοποίηση, ερωτήματα, βασικές πληροφορίες-απαντήσεις, ανοιχτή απάντηση για τον αναγνώστη. Ο ίδιος την ονομάζει «Διδασκαλία της φιλοσοφίας με διαλογική και ερευνητική μέθοδο». Χωρίς δογματισμό, χωρίς άμεσο ή έμμεσο ιδεολογικό διαποτισμό, χωρίς απόπειρα χειραγώγησης του αναγνώστη προς τη μια ή την άλλη κατεύθυνση, απλά και κουβεντιαστά, το εγχειρίδιο του Γ.Τ. δείχνει τον αληθινό δρόμο για την παιδεία του ελεύθερου ανθρώπου, καθώς και τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να γράφονται τα εκπαιδευτικά βιβλία.
Κώστας Μπαλάσκας
Β) Στο περιοδικό «Φιλοσοφία και Παιδεία», έτος 12ο (2006), τεύχος 39-40, σελ. 47, δημοσιεύτηκε η εξής βιβλιοκρισία του Σπύρου Μοσχονά:
Ο φίλος καθηγητής της Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης Γιάννης Τζαβάρας εκυκλοφόρησε πρόσφατα σε Γ΄ έκδοση, ριζικά ανανεωμένη, τη νέα του εργασία με τίτλο «Εγχειρίδιο Φιλοσοφίας» με τον επεξηγηματικό υπότιτλο «Διδασκαλία της Φιλοσοφίας με διαλογική και ερευνητική μέθοδο».
Δεν πρόκειται για ένα ακόμα Εγχειρίδιο «Εισαγωγής στη Φιλοσοφία» απ’ εκείνα που αρκετά έχουν κυκλοφορηθεί κατά καιρούς. Όπως ο ίδιος υπογραμμίζει στην αρχή της Εισαγωγής του «Το παρόν εγχειρίδιο στηρίζεται στην άποψη ότι η φιλοσοφία δεν πρέπει να προσφέρεται στους σπουδαστές ως ένα σύνολο από γνώσεις (θεωρίες, συστήματα, ιδεολογίες, συλλογισμούς, ορολογίες, χρονολογίες) προς εκμάθηση και απομνημόνευση, αλλά ως μεθοδικός προβληματισμός πάνω σε διαχρονικά αλλά και επίκαιρα προβλήματα». Ανταποκρίνεται δηλ. το Εγχειρίδιο αυτό πληρέστατα στα αγωνιώδη ερωτήματα και προβλήματα του σύγχρονου ανθρώπου και ιδιαίτερα του νέου. Παρουσιάζει εξάλλου το Φιλοσοφείν όχι ως μια αφηρημένη και εξωπραγματική αναζήτηση όπως, δυστυχώς για πολλούς σημαίνει συνειρμικά ο όρος Φιλοσοφία, αλλά ως μια δυναμική παρουσία και υπεύθυνη αντιμετώπιση των μεγάλων προβλημάτων της ζωής και του κόσμου στην καθημερινή τους έκφραση, ως ένας δηλαδή τρόπος ζωής (modus vivendi). Και από αυτήν ακριβώς την άποψη, η συγγραφή αυτή του Γιάννη Τζαβάρα αποτελεί πρωτότυπη και όντως ουσιαστική προσφορά.
Η ύλη του Εγχειριδίου είναι κατανεμημένη με τη μορφή διλημμάτων, που αποτελούν πρωτοποριακή διαπραγμάτευση φιλοσοφικών προβλημάτων σε πέντε θεματικές περιοχές: Ύπαρξη, Γνώση, Άνθρωπος, Πράξη, Δημιουργία που περιλαμβάνουν ένα μεγάλο πλήθος φιλοσοφικών επιστημών. Τα θέματα αυτά, υποστηρίζει ο συγγραφέας, μπορούν να διδαχθούν με τη μέθοδο των ερευνητικών σχεδίων (projects), γιατί τόσον η μέθοδος αυτή όσο και η Φιλοσοφία έχουν κοινή αφετηρία τον προβληματισμό. Για τη μέθοδο αυτή ο καθηγητής Τζαβάρας είχε κάνει μια προδημοσίευση στο περιοδικό αυτό («Φιλοσοφία και Παιδεία» τεύχος 33, Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2004, σ. 13).
Η όλη παράθεση και επεξεργασία των θεμάτων-διλημμάτων προχωρεί με λογική κατάταξη παρουσιάζοντάς τα με διαλογική και ερευνητική πρόθεση. Ενδεικτικά παραθέτουμε τα θέματα-διλήμματα του α΄ μέρους που αναφέρονται στο πρόβλημα της Ύπαρξης.
1. Ύπαρξη κόσμου / ανυπαρξία κόσμου, 2. Χώρος – χρόνος, 3. Θεϊκή δημιουργία / Φυσική εξέλιξη των όντων, 4. Ζωή – ζωτική ορμή, 5. Θάνατος, 6. Ψυχή / σώμα, 7. Ύπαρξη Θεού / ανυπαρξία Θεού, 8. Φανατισμός / ανεξιθρησκεία.
Με τον ίδιο τρόπο παρουσιάζονται και επεξεργάζονται και οι άλλες τέσσερις θεματικές περιοχές.
· Μια ιδιαίτερη εξάλλου προσφορά του συγγραφέα αποτελεί ο λεπτομερής Πίνακας Φιλοσόφων που περιλαμβάνεται στις σελίδες 265-269 του βιβλίου με ακριβή χρονολογική κατάταξη, όπως επίσης και η πληρέστατη Ελληνόγλωσση Φιλοσοφική Βιβλιογραφία, που αποτελεί εξαίρετο οδηγό για όσους ερευνούν ή σπουδάζουν φιλοσοφικά θέματα. Τέλος ο κατάλογος φιλοσοφικών εννοιών που παρατίθεται επισφραγίζει την όλη προσπάθεια.
· Πολύ προσεγμένη και η αισθητική σύνθεση του βιβλίου, πλουτισμένη με απόψεις μεγάλων Φιλοσοφικών Προσωπικοτήτων (μέσα σε ειδικά πλαίσια) ενταγμένες σωστά στα αντίστοιχα κεφάλαια του Εγχειριδίου, που μαζί με την συγκρατημένη ευρηματική εικονογράφηση, εκφράζουν την επίπονη αλλά τελικά άριστη και ουσιαστική προσφορά του καθηγητή Γιάννη Τζαβάρα για τη διδασκαλία της Φιλοσοφίας στα Σχολεία μας.
Κλείνω αυτή την βιβλιοπαρουσίαση με μια πρόταση: Το βιβλίο αυτό, «Εγχειρίδιο Φιλοσοφίας», θα πρέπει να εισαχθεί ως το πλέον κατάλληλο για τη διδασκαλία της Φιλοσοφίας στα Λύκεια.
Σπ. Γ. Μοσχονάς
Γ) Στο περιοδικό «Ηλιαία» (Ιούνιος 2006, σελ. 47) δημοσιεύτηκε η εξής (ανώνυμη) βιβλιοκρισία:
Ο φιλόσοφος καθηγητής του Πανεπιστημίου της Κρήτης είναι γνωστός στο ευρύ κοινό απ’ τις μεταφράσεις εμβληματικών, όσο και δύσκολων βιβλίων, όπως το «Είναι και χρόνος» ή «Η προέλευση του έργου τέχνης» του Χάιντεγγερ, «Η έννοια της αγωνίας» του Κίρκεγκωρ, «Η επιστήμη της λογικής» και «Η φιλοσοφία του πνεύματος» του Χέγκελ, «Το ποίημα του Παρμενίδη», βιβλία του Πλωτίνου ή του ιερού Αυγουστίνου, κλπ. Όλα αυτά τα μεταφρασμένα κείμενα, μαζί με το προσωπικό του έργο, αν και δεν του προσέδωσαν μέχρι σήμερα τη δημοσιότητα που του αξίζει (μάλλον κι ο ίδιος ποτέ δεν την επιζήτησε), τον καταξίωσαν στη συνείδηση των επαϊόντων, εκείνων δηλαδή που ασχολούνται συστηματικά με τη φιλοσοφία.
Στο «Εγχειρίδιο φιλοσοφίας» του που μόλις κυκλοφόρησε σε Τρίτη, ριζικά ανανεωμένη έκδοση, ο κ. Τζαβάρας αξιοποιεί τις γνώσεις και την παιδαγωγική του εμπειρία για να μυήσει τους νέους ανθρώπους στον θαυμαστό κόσμο του φιλοσοφικού στοχασμού. Ήδη από την πρώτη του έκδοση, το 1995 – τότε είχε κυκλοφορήσει για χρήση στις σχολικές τάξεις από τα Εκπαιδευτήρια «Κωστέα-Γείτονα» – ήταν φανερό πως ο στόχος αυτού του εισαγωγικού βιβλίου ήταν πολύ διαφορετικός από εκείνον που έχουν τα συνηθισμένα φιλοσοφικά εγχειρίδια, τα οποία αποσκοπούν, δυστυχώς, στην αποστήθιση. Ενώ εκείνα, δηλαδή, φορτώνουν το βιβλίο με εξαντλητικές λεπτομέρειες και πληροφοριακό υλικό, και κατά κανόνα εγκλωβίζονται στις χρήσιμες, αλλά στείρες ιστορικές-εγκυκλοπαιδικές αναφορές, στο εγχειρίδιο του κ. Τζαβάρα το σημαντικότερο είναι η διδασκαλία της μεθόδου. Τα περιεχόμενα, από την πρώτη εκείνη έκδοση κιόλας, μοιράζονταν σε τριάντα ερωτήσεις-διλήμματα πάνω στα σημαντικότερα προβλήματα της φιλοσοφικής σκέψης. Με περισσότερες σελίδες και διλήμματα η Τρίτη έκδοση, παρουσιάζεται πιο πλούσια σε υλικό και προβληματισμούς, πλαισιώνεται από φωτογραφίες, σχήματα, ποιήματα και αποφθέγματα, βιβλιογραφία.
Για να καταλάβει, όμως, καλύτερα ο αναγνώστης την παιδαγωγική αξία του εγχειρήματος, ας δούμε πώς ο συγγραφέας διαπραγματεύεται ένα από τα θέματά του. Διαλέγουμε, τυχαία, το δίλημμα της ενότητας 21 από το τρίτο μέρος του βιβλίου, που αναφέρεται στον άνθρωπο (το βιβλίο διακρίνεται θεματολογικά σε πέντε μέρη: ύπαρξη, γνώση, άνθρωπος, πράξη, δημιουργία). Θέμα της ενότητας είναι η τύχη και η αναγκαιότητα στην ιστορία, το οποίο διατυπώνεται στον υπότιτλο με το ακόλουθο ερώτημα: «Είναι το ιστορικό γίγνεσθαι μια τυχαία ή μια αναγκαία πορεία;». Σ’ ένα πρώτο, σύντομο μέρος εξηγείται το ζήτημα εννοιολογικά (τι είναι ιστορία, ποιο γεγονός χαρακτηρίζεται αναγκαίο), στο δεύτερο ιστορικά (αντίστοιχα φιλοσοφικά ρεύματα και στοχαστές) και στο τρίτο, το αιτιολογικό, δίνονται επιχειρήματα και για τις δύο απόψεις: το ιστορικό γίγνεσθαι είναι μια τυχαία/αναγκαία πορεία. Ακολουθούν εννιά, προσεκτικά επιλεγμένα ερωτήματα, βασισμένα σε ρήσεις επιφανών, σύγχρονων ή παλαιότερων στοχαστών, που περιχαρακώνουν το θέμα, δίνοντας την ευκαιρία στον αναγνώστη να προβληματιστεί σε πλάτος και βάθος γι’ αυτό. Η ενότητα κλείνει με την παράθεση της σχετικής βιβλιογραφίας.
Πρόκειται, ασφαλώς, για ένα βιβλίο μαθητείας, ένα βιβλίο που οδηγεί δια των ερωτημάτων στον έρωτα για τη φιλοσοφία, ευανάγνωστο και χρήσιμο για καθέναν που αγαπά και εξετάζει τα πράγματα σε βάθος.
